Een poging om enkele ‘vergeten’ dagboeken te lezen

Meer dan tien jaar geleden deed Lorena De Vita voor haar proefschrift onderzoek naar de Duits-Israëlische verhoudingen. In het archief van de Duitse Christendemocraten in Sankt Augustin, vlak bij Bonn, vond ze ambtelijke documenten waarin beschreven werd hoe West-Duitse politici aankeken tegen Duitse herstelbetalingen in de nasleep van de Holocaust. De onderhandelingen daarover vonden in 1952 in Wassenaar plaats tussen West-Duitsland, Israël en vertegenwoordigers van de joodse gemeenschap, verenigd in de Jewish Claims Conference.

Unieke bron

Tijdens haar zoektocht in de archieven stuitte ze op een aantal uitgetypte vellen die heel anders waren dan de bronnen die ze tot dusver had gevonden. De pagina’s waren een uittreksel uit het dagboek van Otto Küster, een Duitse jurist, die in Wassenaar plaatsvervangend hoofd was van de West-Duitse onderhandelingsdelegatie.

“Deze bron was heel anders dan de andere bronnen die ik gelezen had. De manier waarop hij over de onderhandelingen schreef, brachten me naar die kamer in dat kasteeltje in Wassenaar. Wat betekende het voor een Duitser om daar te staan, wachtend op de komst van de Israëlische delegatie? Het was een persoonlijk en, tot op zekere hoogte, bijna intiem verslag van een belangrijke politieke ontwikkeling die ik destijds bestudeerde.

Uiteindelijk zijn de uitgetypte pagina’s als een van de vele honderden voetnoten terecht gekomen in mijn boek. Toch liet deze bron me al die jaren na publicatie van het boek niet los. Langzamerhand kwam ik in contact met de familie van Otto Küster, die zo vriendelijk was om me zijn persoonlijke dagboeken te laten zien en toestond dat ik ermee mocht werken. Het bleek dat hij bijna zijn hele volwassen leven dagboeken had bijgehouden, van 1932 tot 1989, een ongebruikelijk lange periode. Zijn handschrift is echter bijna onleesbaar, voor zowel zijn familieleden als gespecialiseerde wetenschappers en deskundigen. Het is een uniek voorrecht om met deze documenten te mogen werken die nog nooit eerder door onderzoekers gebruikt zijn.”

Wassenaar

“Tijdens de voorbereidingen voor de onderhandelingen in Wassenaar, probeerde Otto Küster de Duitse bondskanselier en vele andere beleidsmakers in Bonn al duidelijk te maken dat dit geen ‘gewone’ herstelonderhandelingen waren zoals die meestal na conflicten plaatsvinden. Herstelbetalingen na oorlogen hebben een lange geschiedenis (en in 1952 waren de West-Duitsers weliswaar in Londen in onderhandeling met hun schuldeisers na de beide wereldoorlogen). Maar deze onderhandelingen hadden een ander karakter:  dit was de eerste keer dat vertegenwoordigers van de mensen die genocide pleegden recht tegenover de slachtoffers stonden van de groep die uitgeroeid moest worden.

Het was ook een strategische keuze van de West-Duitsers om mensen naar de onderhandelingen te sturen die weliswaar de daders vertegenwoordigden, maar die zelf geen daders of aanhangers van het regime waren geweest. Otto Küster werd in 1933 ontslagen als hulprechter omdat hij openlijk kritiek had geuit op Adolf Hitler en de nationaal-socialisten. Hij overleefde de jaren van het regime, maar velen deden dat niet. Hij begreep ten diepste welke boetedoening Duitsland moest doen, terwijl veel andere mensen dat begrip niet hadden.”

Zijn woorden vormen een persoonlijk en intiem verslag van een zeer belangrijke politieke ontwikkeling.

Onleesbaar handschrift

De dagboeken zijn geschreven in een mix van Kurrentschrift,  Sütterlin en modern Duits.

“Ik bezocht een workshop over Transkribus georganiseerd door  het Centre for Digital Humanities en gegeven door Arja Firet en Coen van der Stappen van het Digital Humanities-team van de universiteitsbibliotheek. Meer kennis van  Transkribus gaf mij de moed om een onderzoeksteam samen te stellen dat een start kon maken met de transcriptie van de dagboeken. Dit project gaat jaren in beslag nemen, maar het is een serieuze poging tot een experimenteel, interdisciplinair onderzoek dat methodes die gebruikt worden in historisch onderzoek en digital humanities samenbrengt

Ik werk aan een boek, omdat ik vind dat deze geschiedenis een boek verdient. En als ik meer onderzoeksgeld kon krijgen, zou daarmee het hele team en het werk aan de dagboeken geholpen zijn, want het betreft hier een uniek historisch document. Toch is dit project op zichzelf al een fantastische prestatie, omdat de dagboeken zo moeilijk te lezen zijn, maar onze aandacht dubbel en dwars waard zijn."

Deze geschiedenis verdient een boek

Lorena: "Ieders rol is van cruciaal belang. Ik heb een lokale Duitse firma de opdracht gegeven scans te maken van de dagboeken. Teresa en Naomi, de onderzoek- en studentassistenten, controleren de kwaliteit van de scans, en daarna uploadt Coen, de digitaliseringsexpert van de universiteitsbibliotheek, ze naar Transkribus. Postdoc Laura traint vervolgens het model en Frank in Duitsland controleert haar werk. We zijn een internationaal team en dit project wordt door ons allemaal gedragen.”

Werken met Transkribus

Laura Fahnenbruck is als post-doc betrokken bij Wording Repair en vertelt: "Wat Transkribus doet is de layout van de geuploade scan in eerste instantie vertalen naar regels met daaronder lege regels. Die kun je zelf vullen door te lezen wat er staat en dan de woorden in de lege regels te typen. Je begint met een klein stukje tekst en dan zeg je tegen de computer: leer zelf de andere pagina’s af te maken. Zo train je het programma. In het geval van het Wording Repair project hebben we te maken met het handschrift van een individu. Je moet de computer dus precies uitleggen: zo ziet de ‘a’ eruit in dit handschrift, zo de ‘b’ enzovoort.

Je moet heel veel data invoeren voordat de transcriptie daadwerkelijk leesbaar is! Ik heb eerder met Transkribus gewerkt voor een brievenproject, maar als je met iemand correspondeert, doe je je best om leesbaar te schrijven. Voor een privédagboek geldt dat niet.

In veel opzichten staan we echt nog aan het begin. We hebben wel trainingsdata, maar nog niet genoeg om de tekst goed te kunnen lezen. Waar mogelijk gebruiken we elke leesbare regel om iedere volgende transcriptie te verbeteren. Het is fantastisch om te zien hoe de tekst langzamerhand weer tot leven komt.”