Een handschrift in een boek. Tweeduizend jaar ‘liberal arts’

Deze blogpost werd geschreven door Cáitlin Kernan, Irene Rooker en Juliane Witte als onderdeel van een opdracht voor de mastercursus Medieval Writtten Culture in maart 2021, onder supervisie van prof. Marco Mostert en Bart Jaski, conservator handschriften van de Universiteitsbibliotheek Utrecht (redacteur).

Van de miljoenen boeken die zich bevinden in de depots van de Universiteitsbibliotheek Utrecht hebben we twee op elkaar lijkende boeken onderzocht met de signaturen THO RIJS 37-18 en 37-19. Het zijn theologische werken van de Leuvense professor Johannes Driedo (d. 1535), gepubliceerd Leuven, België, in 1548. De tekst is interessant genoeg, maar wat in de boekband is gevonden verdient misschien zelfs wel meer aandacht.

Bijzondere schutbladen

In de band van de zestiende-eeuwse boeken zijn in totaal vier middeleeuwse bifolio’s (dubbelbladen) gebonden, al met al zestien pagina’s. Deze perkamenten schutbladen werden gebruikt om de eerste en de laatste pagina van het boek te beschermen tegen het leer en de spijkertjes van de boekband. Samen vormen deze fragmenten een volledig katern van een afgedankt middeleeuws handschrift. Ze zijn geschreven in een late Karolingische minuskel, het schrift dat de standaard werd tijdens de heerschappij van Karel de Grote (d. 814) en in heel West-Europa gebruikt werd. De vormen van de letters duiden op de late elfde eeuw of vroege twaalfde eeuw, dus de fragmenten werden bijna duizend jaar geleden geschreven. De tekst van de fragmenten is nog eens meer dan duizend jaar ouder, want het is een kopie van De Inventione, een vroeg werk van de grote Romeinse denker Cicero (d. 43 v. Chr). Het onderwerp van De Inventione is retoriek en werd waarschijnlijk geschreven toen Cicero nog een student was. Het is de eerst bekende tekst waarin de term ‘liberal arts’ (artes liberales) gebruikt wordt. De overgebleven fragmenten beslaan De inventione I.19-39.

Vanaf de negende eeuw vinden we veel handgeschreven kopieën van De Inventione. De fragmenten bevatten meer dan honderd correcties en zijn bezaaid met aantekeningen die tussen de regels zijn geschreven. De correcties lijken aangebracht te zijn door de kopiist van de hoofdtekst, de in kleine letters geschreven korte aantekeningen zijn van de hand van een ander persoon. Dit kan duiden op gebruik door een student Latijn of retoriek.

Gezien hun leeftijd zijn de schutbladen nog in goede conditie. Het is opmerkelijk dat de verkleuring op het perkament voornamelijk te zien is op de zijdes tegenover de houten platten – die meer wrijving te verduren hadden dan de zijdes tegenover de titelpagina zelf – en die ook nog wat lijmresten bevatten. Op deze kanten van het schutblad zien we ook dat het patroon van de houtnerf van de platten erin gedrukt is, evenals de omtrek van de leren boekband.

Wie was de eerste eigenaar?

De vraag is of we kunnen reconstrueren hoe deze fragmenten in de twee boeken terecht kwamen. Een van de eerste persoonlijke elementen die we terugvinden in het boek zelf is de fraaie handtekening van Clemens de Valle. De handtekening met een glimlachend gezichtje duidt erop dat hij de eerste eigenaar van de boeken was. Het is ons gelukt hem op te sporen: in 1544 begon hij aan zijn studie aan de Universiteit van Leuven, aan de Pedagogie het Varken, een van de vier pedagogieën waar studenten ‘liberal arts’ hun opleiding ontvingen. Hij studeerde af in 1546/47 en ging daarna waarschijnlijk weer terug naar Goes, zijn geboortestad. We kunnen er zeker van zijn dat Clemens de boeken kocht, geschreven door een Leuvense professor, terwijl hij daar zelf studeerde. Hij heeft ze in leer laten binden, versierd met rolstempels met de emblemen IVSTITIA, LEA, LVCRETIA en HERTVCH. De boekbinder die de boeken inbond heeft waarschijnlijk ook de middeleeuwse schutbladen aangebracht, die hij misschien verkreeg uit een afgedankt handschrift van De Inventione afkomstig uit een van de religieuze instituten in Leuven.

Seminarie Rijsenburg

Na De Valle blijft het ongeveer drie eeuwen stil rondom onze fragmenten. Na deze periode vinden we het boek dat onderdak bood aan fragmenten van het middeleeuwse handschrift weer terug dankzij een ex-libris van het seminarie Rijsenburg, dat het indeelt bij de Lipmaniana collectie. Samuel Lipman (1802-71) had een grote belangstelling voor het christendom, waarschijnlijk de reden dat hij Driedo’s boeken kocht. Na een juridische loopbaan wijdde hij zich aan het produceren van een nieuwe Nederlandse vertaling van het Nieuwe Testament. Zo raakte hij bevriend met Herman Schaepman, die destijds hoogleraar kerkgeschiedenis was aan het seminarie Rijsenburg (in de provincie Utrecht). Na Lipmans onverwachte overlijden werd zijn complete bibliotheek, samen met een jaarlijkse wedde, door zijn weduwe geschonken aan het seminarie Rijsenburg als blijk van waardering voor Schaepman.

Onze boeken met de handschriftfragmenten vonden bijna een eeuw lang onderdak in de bibliotheek van seminarie Rijsenburg waar onderwijs geboden werd aan de Nederlandse Franciscanen en het aartsbisdom Utrecht. In 1969 verplaatsten de onderwijsactiviteiten zich naar de Uithof van de Universiteit Utrecht die vervolgens interesse toonde in het kopen van de ongeveer 155.000 boeken uit de verschillende seminariebibliotheken. In 1972 werd de koop bekrachtigd en vond ons handschrift zijn huidige thuis.

De cirkel is rond

En zo kwam een duizend jaar oud fragment met de oudste vermelding van de term ‘liberal arts’ door student Cicero terecht in de boeken van een Leuvense student in de ‘liberal arts’. Deze boeken bevatten theologische teksten van een Leuvense professor, werden aangekocht door een verzamelaar van theologische boeken, en vonden uiteindelijk onderdak in de collectie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht, waar ze bestudeerd werden door ons, studenten van de … ‘liberal arts’. Voor ons was dit een onverwacht resultaat van het bestuderen van deze oude boeken en de handschriftfragmenten.