Expats, asielzoekers en buitenlandse studenten in biometrische politiedatabase
Politie gebruikt foto's van onschuldige vreemdelingen voor gezichtsherkenning
Sinds 2016 maakt de Nederlandse politie gebruik van het gezichtsherkenningssysteem CATCH om verdachten te identificeren. Met het systeem kan de politie beelden van verdachten (bijvoorbeeld afkomstig van bewakingscamera's) proberen te matchen met gezichtsfoto's in een database, genaamd CATCH Strafrecht, die 1,2 miljoen veroordeelde en verdachte personen bevat. Maar, zo meldde RTL Nieuws onlangs, de politie heeft daarnaast óók toegang tot een database met foto's van minstens 6,5 miljoen mensen die in het vreemdelingenregister staan ingeschreven. "De politie stigmatiseert onschuldige vreemdelingen zoals expats, asielzoekers en studenten van buiten Europa. Ze worden bij voorbaat hetzelfde behandeld als verdachten. Dit is discriminatie", zegt Evelien Brouwer, die expert is op het gebied van Publiekrecht, Migratie en Technologie aan de Universiteit Utrecht.
Die database, met de naam CATCH Vreemdelingenrecht, bevat 8 miljoen gezichtsfoto's van ongeveer 6,5 miljoen mensen die een verblijfsvergunning hebben aangevraagd, zoals expats, asielzoekers en buitenlandse studenten van buiten de Europese Unie. Het bestaan en gebruik van de databank was weliswaar niet onbekend (zie het NRC-artikel in het kader onderaan), maar het graafwerk van techjournalist Stan Hulsen werpt nu de vraag op of dit type gebruik van vreemdelingengegevens moet worden toegestaan, en specifiek of deze vorm van biometrisch gegevensgebruik wettig is – volgens Nederlands en Europees recht – en proportioneel. Naar aanleiding van het nieuwsbericht hebben Kamerleden hierover vragen gesteld aan de minister van Justitie en Veiligheid.
Volgens Evelien Brouwer is de databank problematisch, want wettelijke regels over het gebruik van vingerafdrukken van vreemdelingen door de politie worden nu toegepast op het gebruik van pasfoto's. "Het bezwaar is dat er geen specifieke wettelijke basis is voor het gebruik door de politie van de gezichtsopnames zoals geregistreerd in de vreemdelingenadministratie, en daarmee bedoel ik een specifieke duidelijke wetgeving die regelt wat de politie mag. En er wordt ongerechtvaardigd onderscheid gemaakt op basis van nationaliteit tussen Nederlanders en vreemdelingen. Het is daarmee onrechtmatig en discriminatie."
Ter verdediging voert het ministerie aan dat de politie zeer terughoudend te werk gaat en de databank alleen gebruikt met toestemming van de rechter-commissaris (de politie heeft aan RTL Nieuws laten weten dat dit in 2022 in twee zaken is gebeurd). Ook benadrukt het dat dit gebruik van biometrische gegevens is toegestaan volgens de Vreemdelingenwet. Maar Brouwer is hierdoor niet overtuigd. "De reactie van het ministerie bewijst juist dat de wettelijke regeling heel onduidelijk is. Het toont aan dat ze de wettelijke basis voor vingerafdrukken toepassen op gezichtsopnames. Dat is onrechtmatig. Het is ook nog eens buitensporig. Het land zou in brand staan als blijkt dat de politie de gezichtsfoto's van alle Nederlanders opslaat", zegt zij in het begeleidende artikel op de website.
Brouwer noemt dit specifieke gebruik van de vreemdelingendatabase zorgwekkend. "Ook al omdat eerder de Autoriteit Persoonsgegevens heeft aangegeven dat er een specifieke wettelijke basis voor ontbreekt en dat het onrechtmatig is." De Autoriteit Persoonsgegevens (AP) adviseerde in 2020 over het verzamelen en registreren van biometrische gegevens van vreemdelingen en stelde dat de huidige praktijk de privacy van vreemdelingen onvoldoende beschermt. "Daarnaast is er ook jurisprudentie van het Hof van Justitie van de Europese Unie die hele strenge criteria stelt aan het gebruik van dit soort gevoelige gegevens." Hierbij doelt Brouwer op een arrest van het hof van 21 juni 2022 en op het zeer recente arrest van 26 januari 2023 (zie kader onderaan). "Zo heeft het Hof in deze laatste uitspraak vastgesteld dat de verwerking van biometrische gegevens door de politie alleen is toegestaan wanneer het recht hiervoor een voldoende duidelijke en nauwkeurige rechtsgrondslag bevat. Bovendien moet de verwerking strikt noodzakelijk zijn en met passende waarborgen zijn omgeven", licht zij toe.
In haar advies plaatste de AP ook vraagtekens bij de noodzaak en proportionaliteit van de gangbare praktijk. Verder constateerde de AP dat er een risico bestaat dat biometrische gegevens zonder deugdelijke rechtsgrond worden verwerkt en ook dat biometrische gegevens onnodig lang bewaard kunnen blijven. Met betrekking tot gezichtsopnamen concludeerde zij: "Er is onduidelijkheid over de voorwaarden voor het gebruik van gezichtsopnames in de vreemdelingenadministratie voor de opsporing en vervolging van strafbare feiten. Dat komt omdat er voor gezichtsopnames geen specifieke regeling is in de Wet Biometrie vreemdelingenketen (Wbvk), zoals die er voor vingerafdrukken wél is."
Tweede Kamer heeft vragen – Meer over CATCH
Parlementsleden die door het nieuwsbericht geattendeerd zijn op de databank, hebben daarover vragen in de Tweede Kamer gesteld aan de minister van Justitie en Veiligheid, Dilan Yeşilgöz-Zegerius: "Is het niet discriminatoir dat in principe onschuldige mensen opgenomen worden in een politiesysteem, alleen omdat zij uit het buitenland komen? Volgens berichten gaat het om twee misdaden die hier tot op heden mee zijn opgelost. Is het dan niet buitenproportioneel? Wordt de wet niet overtreden?"
In haar antwoord noemt de minister de Vreemdelingenwet Artikel 107, vijfde lid onder c als wettelijke grondslag voor het verstrekken van de gezichtsopnames aan de politie. Verder verwijst zij naar de hierboven al genoemde uitspraak van het Hof van Justitie van de EU over de politiële registratie van biometrische en genetische gegevens. Wat deze uitspraak eventueel betekent voor CATCH Vreemdelingenrecht moet volgens de minister nog worden uitgezocht, en hierover zal een nadere reactie in de vorm van een brief aan de Kamer komen. Gezien de verwevenheid van het vreemdelingenrecht en de strafrechtketen in deze materie, wijst zij op een mogelijke rol hierbij van de staatssecretaris van Asiel en Migratie, Eric van der Burg.
_____________
Cijfers over CATCH Strafrecht en CATCH Vreemdelingenrecht die de politie publiceerde n.a.v. een WOO-verzoek: Cijfers CATCH van politie.nl
In het NRC-artikel over gezichtsherkenning met CATCH (van 16 december 2016) staat, onder meer, dat de politie ook mag zoeken in de ‘vreemdelingendatabank’ met foto’s van asielzoekers en illegalen, na akkoord van de onderzoeksrechter. Ook staat er dat beelden uit de vreemdelingendatabank maximaal vijf jaar nadat iemand bijvoorbeeld een verblijfsvergunning krijgt moeten worden verwijderd.
Governing the Digital Society
Evelien Brouwer is docent Publiekrecht, Migratie en Technologie aan de Universiteit Utrecht. Haar expertise ligt onder meer op het gebied van mensenrechten en technologie en EU asiel- en migratierecht, en zij bestudeert het effect van technologie – zoals het gebruik van grootschalige datasystemen, AI en biometrie – op effectieve rechtsbescherming, non-discriminatie, privacy en gegevensbescherming van burgers.
Binnen de Universiteit Utrecht zijn verschillende interdisciplinaire onderzoeksgroepen actief op het snijvlak van rechtsbescherming, technologie en migratie, zoals Governing the Digital Society en Migration and Societal Change.