Onderzoek

De onderzoeksvraag 'Wat draagt bij aan betekenisvol recht doen in de rechtsstaat' bevat de twee kernconcepten ‘betekenisvol recht doen’ en ‘rechtsstaat’. Naast deze brede en abstracte concepten, zorgen de vijf perspectieven die wij als relevant beschouwen – democratisch, bestendig, weerbaar, inclusief en mensgericht, en wezenlijk conflictoplossend en -voorkomend – voor de nodige focus in ons onderzoek.

Betekenisvol recht doen (en ervaren)

Het gaat ons hierbij primair om het perspectief van het individu en/of de samenleving (de zogenoemde bottom-up benadering). Uit empirisch-juridisch onderzoek blijkt dat de traditionele rechtsstatelijke, formele instituties niet altijd in staat zijn om optimaal tegemoet te komen aan de belangen en behoeften van individuen, groepen in de samenleving, en/of de samenleving als geheel. Zo zijn de wetgevende en uitvoerende macht het object van aanhoudend commentaar, en is er kritiek op de inrichting van, en de bevoegdheidstoedeling binnen, de rechterlijke macht. Mede daardoor worden andere niet-statelijke actoren ‘relevanter’, zoals ngo’s en mediators. Deze situatie vraagt om nader onderzoek naar de vraag of en hoe – binnen de kaders van de rechtsstaat – betekenisvol recht gedaan kan worden. 

Rechtsstaat

Ontwikkelingen in de samenleving dwingen ertoe om de grondbeginselen en de waarborgen van de rechtsstaat blijvend te onderzoeken, zowel op nationaal als op Europees en mondiaal niveau. Democratische waarden, machtenscheiding en legaliteit, grondrechten en effectieve rechtsbescherming staan hierbij met elkaar in verband (de zogenoemde thick notion van de rechtsstaat). We onderzoeken de verschillende manieren waarop de rechtsstaat kan worden begrepen en de rol van het (internationale) recht en actoren bij het bestendig en veerkrachtig maken ervan.Ook gaat aandacht uit naar innovaties binnen de rechtsstaat ten behoeve van de individu of de samenleving als geheel

Democratie

Een goed functionerende representatieve democratie is een voorwaarde voor de Nederlandse rechtsstaat en ook het uitgangspunt van afspraken op regionaal en internationaal niveau (EU, Raad van Europa, VN). Hoe die democratie precies moet worden ingericht en welke processen daaraan ten grondslag (moeten) liggen, zijn onderwerp van onderzoek binnen ons programma.

Bestendig

Een goed functionerende rechtsstaat biedt (rechts)zekerheid, voorzienbaarheid, perspectief en vertrouwen door continuïteit te vertonen, maar ook door flexibel te zijn (indien nodig) en door zich aan te passen aan ontwikkelingen als technologische innovatie, klimaatverandering, ongelijkheid, individualisering en migratie. Deze ontwikkelingen leiden tot nieuwe vragen over de betekenis van de beginselen en waarden van de democratische rechtsstaat en de rol van verschillende private en publieke actoren bij de bestendiging daarvan. Wij onderzoeken welke waarborgen nodig zijn om ook op de langere termijn een bestendige democratische rechtsstaat te bewaken.

Weerbaar

De democratische rechtsstaat moet het hoofd kunnen bieden aan bedreigingen als oorlog, noodsituaties, polarisatie en populisme, antidemocratische of autoritaire ontwikkelingen, en de niet-vanzelfsprekende veiligheid in Europa en daarbuiten. We onderzoeken nader hoe, en door welke actoren, rechtsstatelijke waarden op Europees en internationaal niveau gewaarborgd (kunnen) worden, en hoe vertrouwen in de rechtsstaat verstevigd kan worden. 

Inclusief en mensgericht

Een goed functionerende rechtsstaat is zo ingericht dat hij individuen en kwetsbaren in de samenleving beschermt tegen machtsmisbruik, onderdrukking, willekeur en onrechtvaardigheid. Wij onderzoeken wat voor die bescherming nodig is, en ook wat de concepten ‘kwetsbaar’, ‘inclusieve’ en ‘buitenstaander’ betekenen in de rechtsstaat. Bij het idee dat een rechtsstaat mensgericht moet zijn, gaat het bijvoorbeeld om aandacht in het recht en de rechtspraktijk voor de menselijke maat. Daarbij onderzoeken we hoe de positie van individuen en ook minderheidsgroepen in het democratisch proces kan worden versterkt. Ook onderzoeken wij hoe bijvoorbeeld uitvoeringsorganisaties voorzien in zinvol contact met de overheid, hoe juridische processen of actoren zich richten op belangen en behoeften van mensen, of hoe juridische procedures en systemen ruimte bieden aan de inbreng en het perspectief van individuen of groepen. Kortom, dit perspectief maakt duidelijk waar het recht schuurt met de rechtspraktijk, en waar innovatie nodig en/of mogelijk is in de (democratische) rechtsstaat.

Wezenlijk conflictoplossend en -voorkomend

De wijze waarop rechtspleging plaatsvindt, resulteert niet altijd in een voor individuen, groepen of staten betekenisvol ‘recht doen’. Hierdoor kunnen nieuwe conflicten ontstaan, die op hun beurt weer kunnen leiden tot een verlies van vertrouwen in de rechtstaat. Een goed functionerende rechtsstaat, die betekenisvol recht doet, richt zich daarom in de eerste plaats op het voorkomen van onnodige conflicten, en weet in reactie op een bestaand geschil of conflict wezenlijk bij te dragen aan conflictoplossing.

"Waar juridische geschiloplossing ziet op het beslechten van een juridisch vraagstuk dat partijen verdeeld houdt of waarover een juridische beslissing moet worden genomen, gaat conflictoplossing over het voorkomen of het beperken van (escalatie) van conflicten tussen individuen, rechtspersonen, individu-staat of staten onderling (eventueel door regulering van conflictsituaties)." - zie bovenstaande figuur, rechts

Wij onderzoeken of en hoe in juridische procedures voldoende aandacht uitgaat naar de belangen van partijen, en daarnaast welke rol kan zijn weggelegd voor een breder palet aan niet-juridische praktijken of remedies die potentieel conflictoplossend zijn, zoals inspraak, (internationale) hersteloperaties, of mediation. Daarnaast zullen ook de modernisering van het Wetboek van Strafvordering, de herbezinning op het bestuursrecht na het toeslagenschandaal en ontwikkelingen binnen het burgerlijk procesrecht vanzelfsprekend object van onderzoek zijn. 

Nader onderzoek verdient ook hoe bij conflictoplossing de behoeften en belangen van een individu of groep zich verhouden tot het geldende recht en de onderliggende juridische beginselen en waarden. Bovendien kunnen gerechtvaardigde belangen van individuen en/of groepen onderling tegenstrijdig zijn. Kortom: we onderzoeken waar ‘het schuurt’.