‘De affaires rondom de avondklok-rechtszaak zijn Braziliaanse toestanden’

"Onze vrijheid wordt ons afgenomen!”, is een veel gehoorde uitspraak in Nederland na de invoering van de avondklok. Hoe langer de coronacrisis duurt, hoe vaker er verzet komt tegen de maatregelen en hoe meer leiderschap in twijfel getrokken wordt. In het ‘UGlobe Café: Coronacrisis: een democratische crisis?’ gingen we erover in gesprek met drie experts. Daarin keken we naar de democratische situatie in Nederland, Israël en Brazilië met de vraag: heeft de coronacrisis de democratie meer goed of kwaad gedaan? Universitair docent en politiek socioloog Koen Damhuis (UU) sprak over de situatie in Nederland, bijzonder hoogleraar Brazilië Studies (UvA) Kees Koonings wierp zijn licht op Brazilië en universitair docent en antropoloog (UvA) Erella Grassiani vertelde over de huidige situatie in Israël.  

Om de coronacrisis in relatie tot de democratie te beoordelen, moeten we eerst terug naar de basis: wat is een democratie eigenlijk? Koen Damhuis legt uit dat een democratie een sterk omstreden concept is. Enerzijds wordt democratie in het Westerse discours gezien als de beste staatsvorm, volgens sommigen na de Koude Oorlog zelfs als ‘the only game in town’. Tegelijkertijd staat een democratie nooit vast en hoeft de ontwikkeling van een democratie geen lineaire lijn te zijn. Burgerrechten kunnen worden ingeperkt, of de vrije pers die burgers moet kunnen informeren kan worden tegengehouden. Dat verhindert autoritaire regimes echter niet om te claimen dat ze democratisch zijn. Koen Damhuis: ‘Ook Noord-Korea claimt een democratie te zijn, omdat ze daar verkiezingen hebben. In werkelijkheid heeft het volk echter weinig te kiezen, ondanks het feit dat zij wel mogen stemmen.’ 

Cybermonitoring in Israël  

Crises zoals de coronacrisis zijn ideale momenten voor politiek leiders om de macht naar zich toe te trekken. Dit ziet Erella Grassiani, universitair docent en antropoloog, gebeuren in Israël. Daar heeft de coronacrisis de toch al zwakke democratie verslechterd. Premier Netanyahu zet onder andere in op technologische hulpmiddelen om de bevolking in de gaten te houden. Cybermonitoring technologie die oorspronkelijk ontwikkeld is voor terrorismebestrijding, wordt nu ingezet om coronapatiënten te volgen. ‘Je krijgt nu een elektronische handboei als je Israel binnenkomt. Dat is een schending van mensenrechten’, legt Grassiani uit. Voor zo’n vorm van cybermonitoring is in Israël normaliter goedkeuring van het parlement vereist. Netanyahu wist dat proces te omzeilen doordat hij unaniem goedkeuring van het kabinet kreeg om het besluit onder een noodregeling uit te voeren. Hierbij woog de opsporing van COVID-19 zwaarder dan privacy-rechten.  

Braziliaans protest: ‘Ons land gaat dood’ 

In Brazilië voert president Bolsonaro een andere coronastrategie: negeren. ‘Catastrofaal is het enige woord voor de situatie daar’, zegt Braziliëkenner Kees Koonings. Hij doelt daarmee onder andere op de coronacijfers: meer dan elf miljoen besmettingen, en het op één na hoogste land qua aantal sterfgevallen. Maar ook politiek-bestuurlijk ziet Koonings de Braziliaanse situatie met lede ogen aan: ‘Bolsonaro heeft Corona gehad, herstelde, en beroept zich op zijn militaire achtergrond dat hij ooit atleet was en daarom nu onkwetsbaar is. Maar de gezondheidszorg staat op instorten, en de vaccinatiestrategie is totale ellende’. President Bolsonaro zet bijvoorbeeld geen cruciale stappen om het vaccinatieprogramma op te zetten.  

Bolsonaro's desinteresse in corona zou wel eens de nagel in zijn eigen doodskist kunnen zijn.

Zowel internationaal als nationaal klinkt er felle kritiek op de Braziliaanse aanpak. Een hartenkreet van Braziliaanse muzikanten, artiesten en schrijvers luidde onlangs: het land gaat dood. Ook de politieke waardering voor Bolsonaro is sterk gedaald, wat hoogstwaarschijnlijk invloed zal hebben op de volgende verkiezingen in 2022. Zijn desinteresse in Corona zou zomaar eens de nagel in zijn eigen doodskist kunnen zijn, volgens Koonings. Maar of de coronacrisis dan goed is voor de democratie? ‘Dat gaat drie stappen te ver’, zegt hij. ‘Laten we het in godsnaam niet ‘mooi’ voor de democratie vinden wanneer er 250.000 doden vielen en 11 miljoen mensen ziek werden.’ 

Bij de corona-aanpak zette het kabinet zette de Tweede Kamer buitenspel.

Depolitisering in de Nederlandse coronastrategie 

In Nederland groeit de kritiek op de gekozen coronastrategie. Vergeleken met Israël en Brazilië lijken we er goed vanaf te komen, maar hoe staat het eigenlijk met onze democratie? Dit ligt eraan hoe je het bekijkt, zegt socioloog Koen Damhuis. Aan de ene kant denkt hij dat de invloed van de coronacrisis op het democratisch vertrouwen relatief beperkt zal zijn. Aan de andere kant ligt bij onze corona-aanpak de macht sterk bij het kabinet dat leunt op de invloed van experts. Damhuis vindt de depolitisering van de coronacrisis typerend voor de Nederlandse situatie. Damhuis: ‘Het kabinet handelde vanuit het idee ‘wij regelen de zaakjes wel’, en zette daarmee de gekozen volksvertegenwoordiging buitenspel. De Tweede Kamer kon instemmen of instemmen.’ 

Daarnaast bouwt het kabinet sterk op de adviezen van het OMT. Damhuis ziet dat vanuit een democratisch perspectief als een extreme vorm van depolitisering, omdat de situatie wordt teruggebracht tot ‘er moeten niet te veel mensen in het ziekenhuis belanden’. Aan fundamentele vragen, zoals waar gaat het geld eigenlijk naartoe, werd voorbijgegaan. Grassiani herkent dit vanuit haar sociaal wetenschappelijke achtergrond: ‘In de besluitvorming werd bijna niet geluisterd naar de sociale wetenschappers die vragen stelden over wat deze aanpak doet met de maatschappij. Maar het is een pandemie die heel veel doet met onze samenleving.’ Damhuis: ‘Een democratie is geen democratie als er geen keuzes kunnen worden gemaakt. Het depolitiseren van de corona-aanpak wakkert dit wel een beetje aan.’ 

In besluitvorming wordt bijna niet geluisterd naar sociale wetenschappers.

De avondklok-affaire 

Recentelijk deed de rechtszaak rondom de avondklok veel stof opwaaien omtrent de rechtmatigheid van het Nederlandse coronabeleid. Erella Grassiani: ‘Ik vind het goed dat er vraagtekens kunnen worden gesteld. Het was nou eenmaal niet duidelijk dat het een ferme politieke beslissing was, dus ik zie het als iets positiefs dat hiernaar werd gekeken.’ Kees Koonings zag de commotie rondom de rechtszaak niet direct als een teken van een gezonde democratie. ‘Natuurlijk is het goed dat je als burger kunt procederen. Maar de affaire bekroop mij het gevoel van Braziliaanse toestanden. Het politiek theater, inclusief de politisering van het recht, deed mij heel erg denken aan wat je in Brazilië constant ziet.’ 

Al met al observeert Damhuis een hoog vertrouwen in de Nederlandse democratie. Uit onderzoek blijkt dat Nederlanders al decennialang een hoog vertrouwen hebben in onze democratie. Dit vertrouwen is zelfs gestegen sinds de jaren ’70. Hij maakt zich dan ook geen zorgen over het recente nieuwsbericht waaruit bleek dat slechts twee derde van de jongeren weet dat we in een democratie leven. Damhuis: ‘Er is geen gevoel dat we een alternatief systeem willen. Mensen zijn wel teleurgesteld in politici, maar niet in het democratische systeem als zodanig.’