”Westerse markteconomie heeft langste tijd gehad”

De markteconomie van onze westerse samenleving wordt vaak gezien als voorwaarde voor blijvende vooruitgang en economische groei, maar dat blijkt een misvatting. Het nieuwe boek van economisch historicus prof. dr. Bas van Bavel van de Universiteit Utrecht maakt duidelijk dat alle markteconomieën door de eeuwen heen een cyclus doormaken en na een periode van opbloei in verval raken en zelfs verdwijnen. Bepaalde symptomen die in het verleden steeds het verval van een markteconomie aankondigden, zijn in onze tijd ook zichtbaar. Het is daarmee aannemelijk dat het einde van de Westerse markteconomie in zicht is.

Historisch onderzoek

Markteconomieën, die de uitwisseling van goederen, kapitaal, arbeid en grond vooral via de markt regelen, komen al lang in de geschiedenis voor. Terwijl veel economen en beleidsmakers vooral naar de korte termijn kijken heeft Van Bavel zich juist gericht op een periode van meerdere eeuwen. Uit deze benadering komt een verrassend beeld naar voren: het blijkt dat groei en vrijheid niet ontstaan dankzij markteconomieën, maar er juist aan voorafgaan.

Van Bavel onderzocht de drie meest invloedrijke markteconomieën van vóór het industriële tijdperk: Irak in de vroege middeleeuwen (6e-12e eeuw), Italië in de hoge middeleeuwen (11e-15e eeuw) en de Nederlanden in de late middeleeuwen en vroegmoderne periode (12e-18e eeuw).

Cyclus van opkomst en verval

De onderzochte markteconomieën maakten dezelfde cyclus door. In eerste instantie ontstaat door sociale opstanden een situatie van relatief grote sociale gelijkheid en welvaart. Die leidt ertoe dat de opkomst van een markteconomie mogelijk is. Deze markteconomie stimuleert aanvankelijk de economie nog verder, maar daarvan profiteert vooral een kleine elite, die zich ook politieke macht verwerft. Groeiende ongelijkheid en toenemende onvrijheid zijn het gevolg. Speculatie door de elite, die haar geld steeds minder in productie investeert en steeds meer in financiële markten en het verwerven van politieke invloed, luidt uiteindelijk de fase van economisch verval in met als gevolg dat de markteconomie verdwijnt.

Het eind van onze markteconomie?

Dit historische patroon kun je ook doortrekken naar het heden, stelt Van Bavel. In onze tijd zijn de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en West-Europa de vooraanstaande markteconomieën. De symptomen die in het verleden steeds het verval van een markteconomie aankondigden, zijn in onze tijd ook zichtbaar: zo is de vermogensongelijkheid in de westerse samenleving de afgelopen decennia toegenomen (Van Bavel sprak hierover al verschillende keren in de media, zie bijvoorbeeld hier en hier), en een kleine elite gebruikt haar geld om ook politieke invloed uit te oefenen. In Amerika zie je dit bijvoorbeeld in de financiering van verkiezingscampagnes en in de invloed van mediatycoons op de publieke opinie. Ook het uiteenspatten van speculatiebubbels op financiële markten is een aanwijzing dat onze markteconomie zijn langste tijd heeft gehad.

In de geschiedenis is er geen enkel voorbeeld van een markteconomie die aan deze cyclus wist te ontsnappen. In alle gevallen zien we economische stagnatie, groeiende materiële ongelijkheid, politieke ongelijkheid en uiteindelijk het verdwijnen van markten. Het is onwaarschijnlijk dat onze huidige markteconomie hieraan ontkomt.

Onderzoeksthema Instituties voor Open Samenlevingen

Van Bavels onderzoek maakt deel uit van het universitaire thema Instituties voor Open Samenlevingen. Daarin wordt vanuit verschillende disciplines onderzoek gedaan naar de spelregels van het menselijke verkeer, de instituties. Daarbij gaat het om formele regels, zoals wetten, maar ook informele regels zoals normen, waarden, gewoontes en de bijbehorende netwerken en organisaties. Die maken een open, democratische en gelijkwaardige samenleving mogelijk, of juist niet. Ook bepalen zij in welke mate een samenleving schokken kan opvangen, welvaart kan genereren, duurzaam en toekomstbestendig is. Het interdisciplinaire onderzoek van de Universiteit Utrecht op het gebied van Instituties biedt handvatten voor de totstandkoming en het behoud van gezonde open samenlevingen, waar dan ook ter wereld.

• Titel: The Invisible Hand? How Market Economies have Emerged and Declined Since AD 500
• Auteur: Bas van Bavel
• Uitgever: Oxford University Press, juli 2016
• ISBN: 9780199608133