“Om goed te kunnen besturen heb je naast kennis van economie, politiek en recht ook kennis over menselijk gedrag nodig”

Heel veel overheidsbeleid kan alleen slagen als mensen zich aan de adviezen en regels die de overheid opstelt houden. Stook je kachel niet als het windstil is, doe tijdig je belastingaangifte en nodig niet meer dan vier mensen uit voor je kerstdiner. Maar houdt de overheid bij het bedenken van dit beleid wel genoeg rekening met hoe mensen zich in de praktijk gedragen? Volgens hoogleraar Verantwoording, gedrag en instituties Thomas Schillemans kan het beter. Daarom richtte hij samen met de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) het Leeratelier Gedrag en Bestuur op waarin ambtenaren gedragskennis opdoen en leren over de invloed van gedrag op het slagen van beleid, uitvoering en toezicht.

Van het isoleren van je huis tot meer bewegen tot je houden aan de anderhalve meter-regel: steeds bepalen (on) bewuste gedragskeuzes van mensen of overheidsbeleid wel effectief is. Het besef groeit dat gedragskennis bij het maken van beleid belangrijk is.

Voor iedereen die zich bezighoudt met beleid, uitvoering en toezicht is gedragskennis onontbeerlijk.

Corona gedragsunit

Schillemans: “Zo zie je de laatste jaren steeds meer specifieke gedragseenheden ontstaan bij de overheid. Denk bijvoorbeeld aan de speciale RIVM Corona Gedragsunit, met in de wetenschappelijke adviesraad de Utrechtse hoogleraren Denise de Ridder en John de Wit. Schillemans juicht deze gedragseenheden toe maar benadrukt ook dat voor iedereen die zich bezighoudt met beleid, uitvoering en toezicht gedragskennis onontbeerlijk is. In het Leeratelier Gedrag en Bestuur is daar ruim aandacht voor.

Leeratelier Gedrag en Bestuur

“Binnen Institutions for Open Societies” werkten gedragswetenschappers al langer samen met economen, juristen en bestuurskundigen om kennis over gedrag en bestuur samen te brengen. We wilden deze kennis ook delen met professionals in het publieke domein. Daarom hebben we samen met het NSOB het Leeratelier Gedrag en Bestuur opgezet” vertelt de hoogleraar. “Want om goed te kunnen besturen heb je naast kennis van economie, politiek en recht ook kennis over menselijk gedrag nodig. Als je bijvoorbeeld een toeslagenstelsel ontwerpt moet je rekening houden met mensen. Weten zij voor welke toeslagen zij in aanmerking komen? Snappen ze het systeem waarin ze aanvraag kunnen doen en zijn er misschien omstandigheden waardoor zij een aanvraag niet op tijd hebben gedaan of verkeerd hebben ingevuld?”.

Gedragswetenschappers inzetten bij overheidsvraagstukken

Op de Universiteit Utrecht is er veel kennis over gedrag vanuit verschillende invalshoeken. Zo stelt sociale- en organisatiepsycholoog prof. dr. Naomi Ellemers in een recent opiniestuk in FD dat er “grote winst te boeken is door gedragswetenschappers eerder, vaker en intensiever in te zetten voor overheidsvraagstukken. Het is te hopen dat het nieuwe kabinet hier vol op inzet.” Zij betoogt dat overheidscampagnes te vaak gebruik maken van een vrij simplistisch mensbeeld waarin het rationele keuzemodel centraal staat. “Het uitgangspunt is dat gedrag het gevolg is van weloverwogen beslissingen, die op basis van volledige informatie worden gemaakt. Dat resulteert in een overheidsbeleid dat ervan uitgaat dat communicatie en controle voldoende zijn om burgers een bepaalde kant op te sturen” stelt Ellemers.

De voorspelbaar irrationele mens

Maar, zoals ook Schillemans benadrukt, de mens is niet rationeel maar in de woorden van wetenschapper Dan Ariely, ‘voorspelbaar irrationeel’. We laten ons gedrag leiden door emoties, gewoontes en groepsdruk. Dat maakt het voor de overheid lastig om beleid te maken. Ellemers (in FD): “Het onderzoeken en in kaart brengen van die gewoontes, emoties, en groepsprocessen is het werk van gedragsexperts. Zij kunnen van tevoren aangeven welke valkuilen je moet omzeilen, en hoe je beter kunt inspelen op alles wat we weten over menselijk gedrag.”

Ambtenaren gedragskennis bijbrengen

Nu is het niet bij elke laag van de overheid mogelijk om gedragsexperts in te schakelen. Om ambtenaren op landelijk, provinciaal, maar ook zeker gemeentelijk niveau meer gedragskennis bij te brengen biedt het Leeratelier uitkomst. Utrechtse wetenschappers uit verschillende disciplines delen hun inzichten, vertelt Schillemans.  “Zo is spreker prof. dr. Denise de Ridder betrokken bij de coronastrategie van het RIVM, deze casus wordt besproken. Ook het Utrechtse project ‘Weten wat werkt’ komt aan bod waarin gezocht werd naar de beste manier om mensen met een bijstandsuitkering te begeleiden richting participatie of betaald werk. En de cursisten leren ook veel van elkaar. Mensen nemen hun eigen casus mee.”

Verdieping

De cursisten van de eerste reeks waren enthousiast. Zo schreef Carine van Oosteren (Senior beleidsmedewerker bij de Sociaal-Economische Raad): "Het leeratelier Gedrag en Bestuur heb ik als een verrijking ervaring. Het bood me de verdieping waar ik naar op zoek was, zowel in de theorie over gedragsinzichten als in de weerbarstige toepassing ervan.” Er is nog plek bij het volgend atelier, startend op 15 maart 2022.  

Over NSOB

De Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) is een hoogwaardig onderwijs- en onderzoeksinstituut in het hart van de hofstad. Binnen dit instituut worden wetenschappelijke kennis over en praktijkervaring met het Nederlandse openbaar bestuur met elkaar verbonden. De NSOB is uitgerust met een gerenommeerde staf van wetenschappers die kritisch, maar altijd toepasbaar reflecteren op bestuurlijke praktijken. De NSOB stelt zich tot taak het ontwikkelen en verspreiden van inzichten en vaardigheden op het terrein van management in de publieke sector, door het verzorgen van opleidingsprogramma’s, het organiseren van platformbijeenkomsten, het verrichten van toegepast onderzoek en het bijdragen aan en participeren in veranderingstrajecten.