Een vrijplaats voor kritische denkers

Het strategische onderzoeksthema Pathways to Sustainability kent negen thematische communities die zich richten op verschillende aspecten van duurzaamheid. De Critical Pathways-community is er daar één van. Waar gaat het precies over en hoe ervaren leden van de community hun betrokkenheid daarin? We vroegen Kei Otsuki en Daan van Uhm, twee leden van Critical Pathways, om ons meer te vertellen. We willen ons kantoor uit en kijken wat er gebeurt. Experimenteren! Het is een vrijplaats, zegt Kei Otsuki.

We zijn het er allemaal over eens dat klimaatverandering een belangrijk onderwerp is, maar we moeten ook kijken naar de zorgen over de wereldwijde (on)gelijkheid. Om de oneffenheden die er al sinds de koloniale tijd zijn, terug te dringen. Doen we dit als we meer investeren in klimaatmitigatie en -adaptatie? Herkoloniseren we via onze klimaatagenda of niet? Zoals je ziet, neem ik al meteen een kritische houding aan, zegt Kei Otsuki. Wat in Europa gebeurt, blijft hier niet. Je moet je er bewust van zijn wat er gebeurt, vooral in het mondiale zuiden. Dus: hoe kunnen we samen een agenda opstellen voor meer gelijke en duurzame ontwikkeling?

Otsuki is hoogleraar International Development Studies van het Departement Sociale Geografie en Planologie van de faculteit Geowetenschappen. Haar expertise ligt op het gebied van duurzaamheidstransities in ontwikkelingsprojecten, bijvoorbeeld de groene (energie)transities in Europa en de implicaties daarvan in Afrika, Latijns-Amerika en Zuidoost-Azië.

Geven om duurzaamheid, maar dan op meer verantwoorde manier

Iedereen wordt gestimuleerd om elektrische auto's te kopen, maar wat is het effect hiervan op het mondiale zuiden? vervolgt ze. Dus doe ik onderzoek in landen in het zuiden, vooral naar de winning van mineralen die gepaard gaat met de productie van batterijen en wat het doet met lokale gemeenschappen, de effecten op de sociale dynamiek, genderkwesties, enz. We begonnen kritische vragen te stellen over wat het betekent om de wereld koolstofvrij te maken en andere delen van de wereld moeten hier misschien onder lijden.

In eerste instantie nodigde Liesbeth van der Grift, hoogleraar Geschiedenis en bestuurslid van Pathways to Sustainability, me uit om deel uit te maken van de Critical Pathways-community om het gesprek op gang te brengen over deze kritische perspectieven, die al prominent werden verwoord door geesteswetenschappers. We geven allemaal om duurzaamheid, maar we willen het op een meer verantwoorde manier doen. Hoe kunnen we de kritische zorgen meer mainstream maken in het gesprek over hoe om te gaan met de klimaatverandering?

En Daan, waarom ben jij lid geworden van de Critical Pathways community?

Mijn verhaal is vergelijkbaar met dat van Kei, antwoordt Daan van Uhm. Ik presenteerde mijn werk over groene criminologie op een van de Sustainability Dialogues en na afloop belde Liesbeth van der Grift me op met de vraag of ik interesse had om aan te sluiten bij Critical Pathways. En sindsdien coördineren we deze community met ons drieën, samen met Birgit Kaiser (universitair hoofddocent Comparative Literature and Transcultural Aesthetics van de Faculteit Geesteswetenschappen).

Daan van Uhm is universitair hoofddocent Criminologie aan het Willem Pompe Instituut voor Strafrecht en Criminologie van de Faculteit Recht, Economie, Bestuur en Organisatie, en hij is gespecialiseerd in groene criminologie.

Groene criminologie verwerpt antropocentrische noties van misdaad en schade en benadert milieuschade en slachtofferschap voornamelijk vanuit biocentrische en ecocentrische perspectieven, legt hij uit. Het vestigt de aandacht op de sociale constructie van milieucriminaliteit, afhankelijk van machtsverhoudingen en sociale ongelijkheden binnen de samenleving. Lange tijd hebben politieke en economische elites een uitgebreide rol gespeeld bij het minimaliseren van de regulering van milieumarkten en het uitsluiten van schadelijke activiteiten van criminalisering om de vernietiging van het milieu voort te zetten. Bovendien kan het illegaal zijn om in een bepaald gebied (mineralen, metalen, hout) te winnen, terwijl het in een ander gebied waar regels ontbreken, volkomen legaal kan zijn. Het heeft betrekking op de wereldwijde noord-zuiddynamiek, zoals je je kunt voorstellen. Strengere regels in Europa dwingen criminele organisaties om hun territorium te diversifiëren naar zuidelijke gebieden.

Wanneer wordt iets eigenlijk illegaal?

In de groene criminologie kijken we naar het omstreden begrip criminaliteit, vervolgt Van Uhm. Wanneer wordt iets eigenlijk illegaal? Wanneer iedereen betrokken is bij de ontbossing of goudwinning, inclusief het leger, burgemeesters en de lokale bevolking; is het dan een misdaad? En stel dat je een mooie vloer koopt van tropisch hout. Waar komt die vandaan? Het papier en de documenten kunnen hier in Europa volkomen legaal zijn, maar is de bron legaal of is het ‘conflicthout’? Onze vraag kan veel geweld en vernietiging veroorzaken in de zuidelijke landen waar het aanbod vandaan komt, en kan zelfs conflicten aanwakkeren, bijvoorbeeld in Colombia of Congo. Vragen daarnaar zijn onderdeel van de groene criminologie als zodanig, maar ook cruciaal voor de critical pathways to sustainability.

Ik heb in verschillende regio's over de hele wereld gewerkt en het was geweldig om Kei te ontmoeten, die ook op al deze verschillende gebieden werkte; om inzichten en gedachten te kunnen delen. Op dit moment hebben we allebei een onderzoeksproject in Indonesië en wisselen we onze ervaringen uit. Ook omdat ontwikkeling en criminaliteit met elkaar verbonden zijn.

Het lijkt allemaal te gaan om perspectieven...

Daarom willen we mensen van buiten onze disciplines ontmoeten, zegt Kei Otsuki. Om interessantere, verrassende perspectieven te vinden voor ons eigen onderzoek. Mensen hebben allerlei verschillende manieren om over duurzaamheid te praten, die voortkomen uit hun achtergrond. Maar ook: we zijn er allemaal op gebrand om de normativiteit die altijd gepaard ging met de wetenschappelijke notie van duurzaamheid kritisch te bevragen. 'We moeten de natuur beschermen'; 'We moeten decarboniseren'; 'Het moet economisch haalbaar zijn'; 'We moeten de schade tot een minimum beperken' etc. Maar voor wie, op welke manieren, vanuit wiens standpunt bekijken we de dingen? We moeten groen zijn, maar wat betekent dit eigenlijk? In die zin kijken we ook kritisch naar wat we zelf doen. We proberen wetenschappers daar nieuwsgierig naar te maken.

We zijn er allemaal op gebrand om de normativiteit die altijd gepaard ging met de wetenschappelijke notie van duurzaamheid kritisch te bevragen.

Dat is ook de reden waarom we Birgit Kaiser in onze community hebben en andere collega's met een achtergrond in literatuur, taal en discoursen. Onze collega's van Geesteswetenschappen kunnen bijvoorbeeld echt bijdragen aan het kritische perspectief: waar hebben we het over als we het over 'duurzaamheid' hebben? Wie zijn 'wij'?

En er zijn meer van die fundamentele vragen, vervolgt Van Uhm. Als we het hebben over schade die wordt aangericht bijvoorbeeld. Houden we ook rekening met de schade voor niet-menselijke dieren; de mondiale of lokale ecosystemen, planten, rivieren? Als het gaat om de sociale wetenschappen, zijn deze al heel lang ingebed in antropocentrische noties.

Om een voorbeeld te geven: in de meeste wettelijke kaders wordt 'natuur' aangeduid als een staatseigendom, dat de groei van het bruto binnenlands product ten goede moet komen in plaats van een essentiële levensvoorwaarde is. Maar als je aan het milieu denkt, moet je jezelf afvragen: wat is een omgeving; wat is een ecosysteem of: hoe kunnen we de intrinsieke of ecologische waarde voor een dier of een rivier beschouwen in plaats van economische termen? Wat zijn de rechten van een rivier? Dit weerspiegelt het belang van interdisciplinaire benaderingen binnen critical pathways met ecologen aan boord die dit vanuit hun standpunt kunnen definiëren.

Van Uhm herinnert ons aan een belangrijk punt: En laten we ook het perspectief van inheemse gemeenschappen goed belichten. Wat is hun mening over de milieuschade die op hun grondgebied wordt aangericht? In het Westen hebben we daar een zeer gecommodificeerde kijk op: 'we moeten de natuur beschermen' of 'we moeten de dieren beschermen', maar je zou ze ook als onderling verbonden kunnen zien. We hebben meer ecocentrische benaderingen nodig om te begrijpen hoe we hierin moeten handelen. Als het resultaat is dat een nationaal park wordt afgezet, zonder dat de lokale bevolking naar binnen mag voor hun geneeskrachtige planten, kan dat de lokale bevolking aanzienlijk schaden. We moeten onze koloniale geschiedenis echt erkennen en de schade niet reproduceren door nieuwe regels vast te stellen die als nieuwe vormen van controle kunnen worden beschouwd. Het is belangrijk dat we al deze onderwerpen kunnen bespreken om de wegen naar duurzaamheid te begrijpen, besluit hij.

We moeten onze koloniale geschiedenis echt erkennen en de schade niet reproduceren.

Kun je me meer vertellen over hoe de Critical Pathways-community in de praktijk werkt?

We organiseren seminars, conferenties, bijeenkomsten, we hebben research fellows over de vloer, zegt Van Uhm, en we nemen deel aan allerlei activiteiten.

We hebben geen vast schema, maar komen af en toe als gemeenschap bij elkaar, misschien driemaandelijks, voegt Otsuki eraan toe. We proberen interessante experts te vinden en deze wetenschappers een plek te geven en elkaar te ontmoeten. We zijn begonnen met de fellowships zodat we mensen van buiten de universiteit - bij voorkeur uit verschillende delen van de wereld - konden uitnodigen om te praten over hun perspectieven op klimaatverandering en sociale gelijkheidskwesties. Om hen heen konden we gebeurtenissen en ontmoetingen genereren. Van daaruit proberen we mensen aan te moedigen om met een project te komen dat niet zo regulier is (zoals die gefinancierd door de EU of NWO), maar meer netwerk-gebaseerd. Maar die zijn nog steeds academisch spannend en interessant.

We willen een innovatieve ruimte creëren voor wetenschappers binnen de Universiteit Utrecht, maar buiten ons institutionele kader. Om financiering te vinden, om samen onderzoek te doen, om onze ideeën te delen. Bedenk wilde ideeën. Om te proberen studenten te betrekken. We zijn zo verkokerd geraakt en iedereen heeft het zo druk met de gebruikelijke acquisities, het schrijven van papers in je eigen discipline. Maar als gemeenschap willen we wat vrijer zijn. Laten we ons kantoor verlaten en kijken wat er gebeurt. Experimenteren!

Transdisciplinariteit

Otsuki: Ik wil ook graag nauwer samenwerken met activisten en maatschappelijke organisaties die daadwerkelijk actie ondernemen in de kwesties waar we het net over hadden. Zo nodigen we in april een vertegenwoordiger van een boerenbeweging in de Filippijnen uit. Om te praten over voedsel en rechtvaardigheid, implicaties van het voedselsysteem etc. Ook het aspect van transdisciplinariteit is heel belangrijk.

Om met maatschappelijke partners te praten over hoe zij problemen construeren en agenderen, in plaats van dat wij definiëren wat problematisch is en moet worden opgelost, voegt Van Uhm toe.

Interdisciplinariteit en transdisciplinariteit dragen bij aan onze disciplines, vervolgt hij, door verschillende vragen te stellen, met name op het gebied van duurzaamheid. Er is niet één richting voorwaarts die ons allemaal helpt om lijden in de nabije toekomst te voorkomen. We moeten kritische perspectieven en verschillende benaderingen omarmen. Dat is een van de sterke punten van Critical Pathways. Het is ook een vrij internationale groep. De verschillende culturele achtergronden dragen bij aan een kritische reflectie op milieukwesties. We proberen andere vragen te stellen, vragen die normaal gesproken niet gesteld worden.

Kei Otsuki: De meeste Pathways to Sustainability-communities zijn thematisch. Over steden, delta's of oceanen of voedsel. Critical Pathways wil een dwarsdoorsnede zijn. We participeren dus ook in de andere communities, bijvoorbeeld over hoe we het wereldwijde voedselsysteem kritisch kunnen beoordelen, samen met de Future Food community. Soms proberen we een gezamenlijk evenement te organiseren, en we proberen efficiënt te zijn, ook door te proberen onze activiteiten, ons onderwijs en onze lopende onderzoeksactiviteiten enz. te integreren, zodat we niet versnipperd raken. En ook omdat we van die vrijheid houden, maar we hebben het allemaal superdruk.

Wat heeft de Critical Pathways-community je persoonlijk gebracht?

Otsuki: Ik heb bijvoorbeeld veel collega's van Geesteswetenschappen ontmoet, die ik normaal gesproken niet ontmoet zou hebben. En we werken heel praktisch samen in het onderwijs, of proberen samen een uitwisselingsprogramma te maken, over faculteiten heen. Ik ben nog steeds enthousiast over de verschillende perspectieven en gedachten over post-humane of niet-menselijke aspecten van duurzame ontwikkeling. Plus: ik vind het leuk om dingen uit te proberen. Als het niet lukt, is dat ook prima. Dan proberen we iets anders. Het is een vrijplaats. Het moet leuk zijn – zoals al ons werk zou moeten zijn. Je voelt je vrijer in je academische werk, dat is de waarde van betrokken zijn bij dit soort dingen.

Van Uhm: Criminologie is een interdisciplinaire studie. We zijn gewend om over de grenzen van disciplines heen te kijken en de perspectieven van andere disciplines te gebruiken in onze analyses. In de meeste community meetings die we hebben, is er inspiratie, nieuwe werkwijzen, nieuwe woorden, nieuwe concepten om dingen op een andere manier te zien. Daarmee kunnen we onze eigen disciplines naar een hoger niveau tillen, intellectueel en theoretisch.

Als we het hebben over een juridisch concept en we hebben het bijvoorbeeld over een ecosysteem: hoe wordt dit gedefinieerd? Door een ecoloog? Door een criminoloog? Door anderen? Dit helpt ook om te beantwoorden wat we moeten beschermen, hoe we het moeten beschermen en wat de moeilijkheden en uitdagingen zijn die in de nabije toekomst overwonnen moeten worden.

Hoe moeten we verder voor een duurzame toekomst voor ons allemaal? Dat zijn niet wij op de universiteit, wij in Nederland, wij in Europa, wij de witte mensen of wij, de menselijke soort... Dat wil zeggen: wij, en... en... en...!

Wil je dat meer mensen zich aansluiten bij deze academische vrijplaats?

Ja natuurlijk! zegt Van Uhm. Er komen al veel mensen binnen van de faculteiten Geowetenschappen, Geesteswetenschappen en Recht, Economie, Bestuur en Organisatie, zegt Otsuki. Maar we zijn ook op zoek naar economen om aan te sluiten. Mensen uit de Life sciences. Meer bètawetenschappers graag!

Interview: Gert den Toom