Rubiconbeurzen voor Utrechts geesteswetenschappelijk onderzoek in Duitsland

Docenten en recent gepromoveerde onderzoekers Wouter Capitain en Jan Overwijk ontvangen Rubiconfinanciering van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Met deze beurs kunnen Capitain en Overwijk onderzoek doen in het buitenland.

Muziek en het menselijk exceptionalisme

Aan de Georg-August-Universität in het Duitse Göttingen zal muziekwetenschapper Wouter Capitain zich in zijn onderzoek ‘Muziek en menselijk exceptionalisme’ richten op (de creatie van) het denkbeeldige onderscheid tussen ‘mens’ en ‘dier’ en welke rol muziek hierbij speelt.

“Ik ben ontzettend blij en zeer vereerd dat de Rubiconbeurs aan mij is toegekend”, laat Capitain weten. “Dit is een schitterende mogelijkheid om deel te nemen aan de inspirerende onderzoeksgroep van prof. Birgit Abels in Göttingen. Ik kijk er heel erg naar uit om me volledig te kunnen verdiepen in dit onderzoeksproject.”

De kleine zeemeermin

“Evolutionair gezien zijn wij natuurlijk ook dieren, maar toch denken we dat mensen fundamenteel anders zijn dan dieren”, vertelt Capitain over zijn aankomende postdoconderzoek. “Er bestaat geen biologische basis voor dit onderscheid, maar we vormen en leren dit idee door middel van culturele uitingen.”

Capitain wijst erop dat het onderscheid vaak wordt aangetoond met muziek. Als voorbeeld noemt hij de muziek in de Disneyfilm De kleine zeemeermin. “De muziek van de zeedieren verschilt sterk van de zang van Ariël. De muziek vertelt ons dat zij ‘anders’ is dan de dieren die haar omgeven, en uiteindelijk wordt ze inderdaad een mens.”

Muziek, zoals bijvoorbeeld in Disneyfilms als De kleine zeemeermin, versterkt de denkbeeldige grens tussen mens en dier.

“Mijn hypothese is dat in dergelijke populaire cultuur vaak een Eurocentrisch idee van muziek wordt gehanteerd om de denkbeeldige grenzen te markeren tussen natuur en cultuur, lichaam en geest, en, in het verlengde daarvan, dier en mens.”

Van waardeloos tot waardegroei

Ook filosoof Jan Overwijk kiest voor Duitsland. Aan het Institut für Sozialforschung in Frankfurt krijgt hij de mogelijkheid om zijn onderzoek ‘Van waardeloos tot waardegroei’ te doen. Overwijk onderzoekt hierin hoe wat waardeloos is de basis van waarde vormt.

“Vanzelfsprekend ben ik erg blij met de grant”, reageert Overwijk. “Het Departement voor Filosofie en Religiewetenschap, en met name Iris van der Tuin en Paul Ziche, heeft me geholpen door me met ‘talentgeld’ in staat te stellen om een gedegen voorstel te schrijven. Ik kijk er erg naar uit om me twee jaar te verdiepen in het enigma dat waarde heet.”

Het enigma dat waarde heet

“Ik ga filosofisch onderzoek doen naar ‘waarde’, of meer specifiek: naar hoe waarde tot stand komt op het grensvlak van economie en ecologie”, vertelt Overwijk. “Economen hebben het over ‘externaliteiten’, zaken die wel van waarde zijn maar geen prijs hebben – die dus extern aan de markt zijn. Stikstof is daar een voorbeeld van. Stikstof heeft weliswaar geen prijs, maar toch ‘betalen’ we als Nederlanders allemaal voor de stikstofuitstoot in de vorm van een verslechterde leefomgeving.”

“Klimaatontwrichting, het grote broertje van de stikstofcrisis, presenteert op dezelfde manier de rekening van het eeuwenlang verstoken van fossiele brandstoffen, terwijl diezelfde brandstoffen de basis van onze welvaart zijn”, legt Overwijk uit. “Dat roept filosofische vragen op: hoe wordt ecologische weelde tot economische waarde? Kunnen we de gehele natuur in geldeenheden vatten? Of moeten we de economie veeleer als een verzameling energiestromen zien, berekend in joules en calorieën? En wie of wat bepaalt wat van waarde is?”

Stikstof heeft geen prijs, maar toch ‘betalen’ we er allemaal voor in de vorm van een verslechterde leefomgeving.

“Aan het Institut für Sozialforschung ga ik samenwerken met Stephan Lessenich. Hij is de directeur van het instituut en schreef eerder al een boek over de ‘externaliseringssamenleving’. Dat zijn samenlevingen als de onze, die verborgen kosten afwentelen op de eigen leefomgeving en het mondiale Zuiden. Hij specialiseert zich in de zogenaamde ‘kritische theorie’, een interdisciplinaire theorievorm die de sociale werkelijkheid wil interpreteren én ten positieve wil veranderen.”

Rubiconprogramma van de NWO

Met een Rubicon-financiering kunnen wetenschappers tot 24 maanden onderzoek doen aan een buitenlandse onderzoeksinstelling. De hoogte van de financiering is afhankelijk van de gekozen bestemming en de duur van het verblijf. Per jaar kan NWO/ZonMw zo’n zestig jonge onderzoekers financieren binnen Rubicon voor een totaalbedrag van zeven miljoen euro, verdeeld over drie ronden.

In de meest recente ronde, waarin Rubiconbeurzen zijn toegekend aan Wouter Capitain en Jan Overwijk, is ruim 2,4 miljoen euro verdeeld over vijftien wetenschapstalenten. Zij zijn geselecteerd uit veertig aanvragen.