Wat chimpansees zelf niet kunnen uitvinden, kunnen ze wel leren van soortgenoten

Chimpansees die een ingewikkelde puzzel niet zelf kunnen ontcijferen, zijn wel in staat de oplossing over te nemen van soortgenoten die getraind zijn om de puzzel op te lossen. Dat concluderen Utrechtse onderzoeker Edwin van Leeuwen en internationale collega’s op basis van experimenten met groepen chimpansees in Zambia. De studie laat voor het eerst zien dat naast mensen ook chimpansees in staat zijn om vaardigheden van elkaar over te nemen die ze zelf niet kunnen uitvinden. Daarmee biedt de studie nieuw inzicht in de evolutie van cultuur.

Eten met stokjes

Chimpansees gebruiken stokken om termieten te vangen. Hoe ze die stokken precies gebruiken, verschilt per groep. In sommige groepen steken de mensapen de stokken vol insecten bijvoorbeeld meteen in hun mond, en in andere groepen verzamelen de chimpansees de insecten eerst in één beweging van de stok met hun vrije hand, om de lekkernijen vervolgens van die hand te eten.

Lang werd ervan uitgegaan dat dit soort gedragsverschillen tussen groepen zijn ontstaan door sociaal leren: leren door soortgenoten te observeren en na te doen. Maar recent zijn sommige onderzoekers gaan twijfelen aan het vermogen van chimpansees en andere mensapen om complexe handelingen van elkaar over te nemen. Deze onderzoekers vinden het aannemelijker dat individuele dieren steeds zelf het wiel opnieuw uitvinden, waarbij ze mogelijk wel inspiratie opdoen bij hun soortgenoten over waar ze moeten zijn of wat voor attributen ze kunnen gebruiken.

Experiment

Het experiment van Van Leeuwen en zijn collega’s laat nu zien dat chimpansees wel degelijk het vermogen hebben om iets wat de dieren niet zelf kunnen uitvogelen, van elkaar kunnen overnemen.

Van Leeuwen zette een puzzelbox neer bij twee verschillende groepen chimpansees. In de box zaten pinda’s. De dieren konden die wel zien en ruiken, maar er niet zomaar bij. Om wat van het eten te bemachtigen, moesten de dieren eerst een houten bal, waarvan er grote aantallen door de onderzoekers in de omgeving verspreid waren, ophalen en meenemen naar de box. In de box zat een schuifje die de mensapen open moesten doen en open moesten houden (het schuifje ging anders vanzelf weer dicht door een trekveer) zodat ze het balletje in een uitsparing in het schuifje konden doen. Verdween de bal eenmaal via deze uitsparing in de box, dan kregen de dieren hun beloning: een handjevol pinda’s.

In de twee groepen waar de puzzelbox drie maanden stond, lukte het geen enkel dier uit zichzelf om de puzzel op te lossen. Van Leeuwen: “Ze deden van alles om bij de pinda’s te komen. Ze probeerden het slotje dat op de deksel van de box zat open te maken en gebruikten de ballen om op de box te tikken en ermee te gooien. Maar geen van de dieren wist de oplossing uit te vogelen.”

Trainen

Toen het duidelijk was dat de puzzel te moeilijk was voor de chimpansees, startten Van Leeuwen en zijn collega’s met het trainen van één redelijk hooggeplaatst en slim vrouwtje uit elke groep. Van Leeuwen: “Je kunt niet zomaar willekeurig een dier kiezen. Het moet een dier zijn dat de puzzel in de groep durft op te lossen en die ook wordt toegestaan om het eten op te eten.”

Zodra deze vrouwtjes eenmaal doorhadden hoe ze het eten konden bemachtigen, werd de puzzelbox weer terug in de groepen geplaatst. Na twee maanden in de aanwezigheid van een getraind individu, zagen de onderzoekers nu dat 14 van de in totaal 66 niet-getrainde dieren ook in staat waren de puzzel op te lossen. Ieder van de dieren die uiteindelijk bij de pinda’s konden, bleek minstens negen keer meegekeken te hebben bij een soortgenoot die een beloning wist te bemachtigen. Een sterke aanwijzing dat deze chimpansees een nieuwe, ingewikkelde vaardigheid opdeden via sociaal leren.

Ik vermoed dat de primaire oorzaak van de verschillen in culturele expressies tussen mensen en chimpansees wellicht in een ander domein gezocht moeten worden.

Cultuur

Sociaal leren wordt gezien als een van de voorwaarden voor cumulatieve culturele evolutie (CCE), het proces waarbij innovaties van generatie op generatie worden doorgegeven en zich in de loop van de tijd opstapelen, zodat er technologie ontstaat die nooit door een enkel individu bedacht zou kunnen zijn. Cumulatieve culturele evolutie is een van de mogelijke verklaringen voor de complexiteit en diversiteit van menselijke cultuur, en wordt door sommige onderzoekers als iets unieks menselijks beschouwd.

Ondanks de overtuigende resultaten vindt Van Leeuwen het nog te vroeg om bredere conclusies te trekken op basis van de studie. Van Leeuwen: “Ik denk dat deze studie een waardevolle toevoeging is aan de huidige wetenschap omtrent de evolutie van cultuur, maar het is natuurlijk maar één studie. En er zijn wel echt duidelijke verschillen tussen chimpansees en mensen. Mensen hebben een veel sterkere neiging om sociaal te leren, terwijl chimpansees meer op zichzelf gefocust zijn. Mensen nemen bijvoorbeeld ook gedragingen van elkaar over die op het eerste gezicht geen functie lijken te hebben. Chimpansees lijken dat in de meeste gevallen niet te doen. Maar dat wil niet zeggen dat ze het niet kunnen. Ik vermoed dat de primaire oorzaak van de verschillen in culturele expressies tussen mensen en chimpansees wellicht in een ander domein gezocht moeten worden.”