Oorsprong ‘middeleeuwse’ zeekaarten weerlegd

Portolaankaarten, realistische zeekaarten van de Middellandse en Zwarte Zee die plotseling opdoken aan het einde van de dertiende eeuw, kunnen niet in middeleeuws Europa zijn gemaakt. Dit blijkt uit onderzoek waar ir. Roel Nicolai (Universiteit Utrecht) maandag 3 maart op hoopt te promoveren in Utrecht. Tot nu toe werd aangenomen dat de kaarten zijn gemaakt door middeleeuwse cartografen op basis van metingen van zeelieden. Wie deze opmerkelijk nauwkeurige kaarten dan wel maakten, is nog een intrigerend raadsel.

De oudste bekende portolaankaart verschijnt aan het einde van de dertiende eeuw ogenschijnlijk uit het niets. Eenvoudigere voorlopers ontbreken. Dat de kaarten ondanks de beperkte kennis en meetinstrumenten in de middeleeuwen al zo nauwkeurig waren, werd als een gelukkig toeval beschouwd. Nicolai laat met zijn onderzoek echter zien dat dit zelfs met de meest optimistische aannamen onmogelijk is. "Het bijzondere aan zijn onderzoek is dat hij de portolaankaarten heeft onderzocht met inzichten en  methoden uit de moderne geodesie. De resultaten hiervan zijn een totale verrassing", aldus promotor prof. dr. Jan Hogendijk van de Universiteit Utrecht.

Portolanen

Tot nu toe werd aangenomen dat zeelui op de veel bevaren routes de koers en de afstanden zorgvuldig bijhielden. Deze metingen zouden vervolgens verzameld zijn in zogenaamde portolanen, boeken met vaarinstructies en uiteindelijk verwerkt zijn door cartografen. Nicolai laat echter zien dat het onwaarschijnlijk is dat het scheepskompas en andere navigatiemethoden toen al zo ver ontwikkeld waren dat de koers en afstanden zo nauwkeurig bepaald konden worden.

Bovendien was het pas in de achttiende eeuw gebruikelijk om de nauwkeurigheid van metingen te verhogen door te rekenen met gemiddelden. Een wiskundige analyse van gegevens uit de oudste nog bestaande portolaan wijst zelfs uit dat deze moeten zijn afgeschaald van portolaankaarten – in plaats van andersom.

Mercatorprojectie

Nicolai laat ook zien dat de portolaankaarten zijn gemaakt volgens de ‘Mercatorprojectie’ of een projectie die daar erg op lijkt. Een projectie is een wiskundige vertaling van het gekromde aardoppervlak naar het platte vlak. Tot nu toe zijn er geen aanwijzingen dat de benodigde kennis voor kaartprojecties al in de middeleeuwen aanwezig was. Voor zover bekend is de Mercatorprojectie pas in 1569 door zijn naamgever geïntroduceerd.

Geschiedenis herschreven

Een deel van de geschiedenis zal dus herschreven moeten worden, concludeert Nicolai. "Zelfs als ik het mis heb, want dan waren ze in de middeleeuwen qua kennis veel verder vooruit dan we nu denken." Dat dit niet waarschijnlijk is, blijkt echter uit het feit dat kaarten van andere delen van Europa nog lange tijd veel onnauwkeuriger waren dan de portolaankaarten.

Ook een oorsprong in de Arabisch-Islamitische cultuur is bijzonder onwaarschijnlijk, aldus Nicolai. "Zij waren wetenschappelijk wel verder dan Europa en hadden aanzienlijke kennis over kaartprojecties. Dat zij de noodzakelijke kennis hadden om waarnemingen langs het gekromde oppervlak te reduceren naar het platte kaartvlak, is echter nooit aangetoond."

Het lijkt er daarom op dat de portolaankaarten afkomstig zijn uit een traditie die daarna verloren is gegaan. Uit welke cultuur die traditie dan stamt is een intrigerende vraag. Nader onderzoek zal moeten uitwijzen of the Grieks-Romeinse Oudheid een reële mogelijkheid is, meent Nicolai.

Promotie

Roel Nicolai promoveert op maandag 3 maart om 14.30 uur op het proefschrift A critical review of the hypothesis of a medieval origin for portolan charts. Promotor is prof. dr. Jan Hogendijk, co-promotoren zijn dr. Steven Wepster en dr. Peter van der Krogt. De promotieplechtigheid vindt plaats in het Academiegebouw van de Universiteit Utrecht.

Meer informatie

Monica van der Garde, persvoorlichter faculteit Bètawetenschappen, Universiteit Utrecht, 06 13 66 14 38, m.vandergarde@uu.nl.