Nieuwe muurschildering eert oogheelkundige F.C. Donders

Je moet heel wat aan je oog mankeren, als je Utrechts nieuwste eerbetoon aan oogheelkundige Franciscus Cornelis Donders over het hoofd ziet. Vanaf de zijmuur van zijn voormalige werkplek in hartje Utrecht kijkt de wetenschapper je met een kritisch onderzoekende blik aan. De schildering, die vandaag werd onthuld, is de vijfde in de serie Utrechtse muurformules.

De schildering is een initiatief van Utrechtse natuurkundigen Ingmar Swart en Sander Kempkes, kunstenaarscollectief De Strakke Hand en oogarts Arie van Oosterwijk.

Franciscus Cornelis Donders (1818-1889) maakte naam als fysioloog en pionier van de oogheelkunde. Voor zijn tijd was de medische wetenschap nog een vrij algemeen werkveld, zonder al te veel specialismen. Artsen en wetenschappers bestudeerden en behandelden zo ongeveer alles, ook oogaandoeningen. In de negentiende eeuw groeiden oogaandoeningen echter uit tot een heuse volksziekte, en nam de behoefte aan meer specialistische kennis hierover toe.

Oogpatiënten

Donders bestudeerde allerlei aspecten van het oog, bijvoorbeeld oogbewegingen en aandoeningen van het glasachtig lichaam. Hij was een van de eerste Nederlandse medici die een oogspiegel gebruikte om het inwendige van een oog te kunnen bestuderen. Zijn naam als oogarts trok gaandeweg steeds meer oogpatiënten naar zijn praktijk in Utrecht.

Gratis gasthuis

In 1858 opende hij in Utrecht een ziekenhuis speciaal voor oogheelkunde: Het Nederlandsch Gasthuis voor behoeftige en minvermogende ooglijders. Op de zijkant van het monumentale pand waar dit gasthuis was gevestigd prijkt nu de muurschildering ter ere van Donders.

Oogpatiënten uit alle lagen van de samenleving waren welkom voor een gratis behandeling.

Het gasthuis groeide uit tot een beroemd charitatief instituut. Oogpatiënten uit alle lagen van de samenleving waren welkom voor een gratis behandeling. Donder omschreef in 1870 over zijn gasthuis dat “de behandeling van alle patiënten, zonder uitzondering, gratis zal zijn. (…) We vragen geen bewijs van hen over hun status van armoede: het volstaat dat ze een oogziekte hebben. (…) Het instituut is dus uitsluitend gebaseerd op liefdadigheid.” 

“Donders had veel donateurs geworven om dit mogelijk te maken”, zegt Ingmar Swart, een van de initiatiefnemers van de muurschildering. “Eigenlijk wat het een soort crowdfunding. In dezelfde spirit hebben wij een crowdfund-actie opgezet om deze schildering mogelijk te maken.”

Het is geweldig dat we deze muurschildering konden plaatsen op de plek waar Donders zijn praktijk had. Het is een unieke plek met een unieke geschiedenis.

“Het is geweldig dat we deze muurschildering konden plaatsen op de plek waar Donders zijn praktijk had”, zegt Sander Kempkes, een van drijvende krachten achter de schildering. “Het is een unieke plek met een unieke geschiedenis.”

Knipoog naar oogtesten

Treffend aan de schildering zijn de onderdelen die terugkomen bij oogtesten, waar Donders veel aan heeft bijgedragen. De letters OOG zijn bijvoorbeeld geschreven met openingen, zoals bij een oogtest. De lijnen eromheen verwijzen een test voor astigmatisme, een oogaandoening die leidt tot optische vervormingen.

De formule op de muurschildering beschrijft hoe het oog zich aanpast aan lichtomstandigheden. De formule stamt uit Donders’ invloedrijke wetenschappelijke boek On the anomalies of refraction and accomodation of the eye uit 1864.

Bijziend en verziend

Donders verdient de Utrechtse muurschildering als geen ander, vindt Kempkes, ook al ligt de nadruk bij de serie schilderingen vooral op de natuurkunde. “Donders was een zeer bekend wetenschapper in Utrecht”, zegt Kempkes. “Donders deed experimenten aan het oog en het brein die tegenwoordig prima onder de biofysica of psychologie zouden vallen. Er is zelfs een psychologische vakgebied ontstaan door zijn onderzoek. Wat ik zelf heel boeiend vind, is dat de termen als bijziend en verziend door Donders zijn gecategoriseerd en verklaard. Ik heb jarenlang natuurkundelessen gegeven waarin dit terugkwam, maar had geen idee dat dit in Utrecht is gedaan!”

Ooglijdersgasthuis

Bij veel Utrechtse locals is de naam van Donders vooral bekend door de markante F.C. Dondersstraat. In deze straat staat eveneens een monumentaal pand dat voorheen een oogziekenhuis huisvestte: het Ooglijdersgasthuis. Dat ziekenhuis is een voortzetting van het gasthuis dat eerder door Donders werd opgezet in de binnenstad. Het werd geopend in 1895, enkele jaren nadat Donders overleed.