Nieuwe bananenziekte voor ons vervelend, voor miljoenen Afrikanen mogelijk desastreus

Een nieuwe bananenschimmel verspreidt zich razendsnel over de wereld en nu ook in Afrika, blijkt uit genetisch onderzoek van de Universiteit Utrecht (UU) en Wageningen University & Research (WUR). Promovendus Anouk van Westerhoven en collega’s waarschuwen dat de ziekte de voedselzekerheid in Afrika bedreigt. 

Het onderzoek toont aan dat Tropical Race 4 (TR4), een variant van de Fusarium-verwelkingsziekte, bezig is aan een opmars in Mozambique. Deze variant verspreidde zich het afgelopen decennium vanuit Azië naar Zuid-Amerika en Afrika. Na de eerste meldingen die in 2013 uit Mozambique kwamen, bleef het jarenlang stil. “De ziekte was ogenschijnlijk onder controle in Afrika, maar inmiddels weten we dat dit helaas niet het geval is”, zegt de Wageningse hoogleraar Fytopathologie Gert Kema, die samen met de Utrechtse bioinformaticus en data scientist Michael Seidl het onderzoek van Van Westerhoven begeleidde. 

Van Westerhoven en Seidl analyseerden het genetisch materiaal van de schimmel uit samples van zieke bananenplanten die in Mozambique door een lokale onderzoeker werden verzameld. Zo toonden ze aan dat de TR4-schimmel tot minimaal 200 kilometer van de oorspronkelijke plantage is gekomen. Het genetische onderzoek wijst uit dat de schimmels op alle plekken zo sterk aan elkaar verwant zijn, dat vaststaat dat de ziekteverwekker in Mozambique één oorsprong heeft.

Verspreiding in Afrika

“De eerste besmettingshaard was dus helemaal niet onder controle”, zegt Van Westerhoven. “De verspreiding van de ziekte gaat door, ook bij kleine boeren en mensen met een bananenplant in hun tuin. Zij herkennen die ziekte waarschijnlijk niet en kunnen die dus ook niet bestrijden.”

“De vraag is niet óf, maar wannéér de ziekte andere Afrikaanse landen zal bereiken”, zegt zij. In landen als Tanzania, Malawi, Oeganda en Rwanda behoren bananen tot het basisvoedsel van miljoenen mensen. Zij telen soms de Cavendish-banaan die wereldwijd in de supermarkt ligt, maar ook vaak andere lokale bananen. “Van lang niet al die soorten is bekend of ze vatbaar zijn voor TR4. Deze ziekte vormt een bedreiging voor de voedselzekerheid in die landen”, waarschuwt Kema.    

Nieuwe soort, oude ziekte

Kema baseert zijn verwachting ook op ervaringen uit het verleden. De Fusarium-schimmel is namelijk een oude bekende in de bananensector. In de jaren twintig, dertig en veertig van de vorige eeuw bracht de zogeheten panamaziekte in Latijns-Amerika grote schade toe. Deze ziekte werd veroorzaakt door andere Fusarium-schimmels. Het antwoord kwam toen boeren de resistente, dus ongevoelige, Cavendish-banaan gingen telen.

Tegenwoordig draait het op de wereldmarkt alleen nog om de Cavendish-banaan. TR4 is een nieuwe Fusarium-variant, die deze banaan en vele andere treft. Van Afrikaanse bananenvariëteiten is het grotendeels onbekend of ze vatbaar zijn voor TR4, en dat terwijl het alweer bijna 10 jaar geleden is dat TR4 in Mozambique opdook.

Mensen, auto’s en water nemen het mee

Met overal dezelfde banaan op de grote bananenplantages gaat de verspreiding hard. “Het is een bodemschimmel”, legt Kema uit. “Overstromingen zijn desastreus voor de verspreiding. Verder kan de schimmel worden meegenomen via besmet gereedschap, grond onder schoenen en het profiel van autobanden. Er is veel verkeer in een plantage en het plukken is handwerk.” Van Westerhoven vult aan: “Het is erg moeilijk om de ziekte in te dammen. Ondanks de maatregelen steekt de ziekte toch de kop op in alle regio’s waar bananen worden geproduceerd.”

Andere rassen telen

Volgens Van Westerhoven zijn snelheid en openheid nodig om de verspreiding van een ziekte als Fusarium in te dammen. Helaas ontbreekt het daaraan: “Het was bijvoorbeeld erg moeilijk om Fusarium-samples uit Mozambique te krijgen, terwijl het juist belangrijk is om de verspreiding van TR4 daar in de gaten te houden.”

Kema geeft aan dat het van groot belang is om te weten welke bananen vatbaar zijn en welke niet. ”Zodra TR4 ergens anders opduikt, moet bekend zijn welke variëteiten nog wel geteeld kunnen worden”, aldus Kema. “De uiteindelijke oplossing ligt in nieuwe resistente variëteiten. Dat vereist veredeling. Een langdurig proces”. In Wageningen zijn inmiddels verschillende projecten opgestart om nieuwe bananenrassen te maken.

Zorgen om voedselzekerheid in Afrika

Uiteindelijk zullen er in Europa volgens Kema andere bananen op de markt komen. “Maar het gaat er mij nu niet om dat jij en ik straks nog een banaan kunnen eten. Het gaat in Afrika om voedselzekerheid. Dat baart ons zorgen nu deze schimmel zich zo makkelijk verspreidt.”