Daan van Uhm over ecocide: "We zien steeds meer discussie over de vraag: Hoe kunnen we het milieu strafrechtelijk beschermen?"

Op 6 maart 2024 ondertekende  de gemeente Utrecht als eerste Nederlandse gemeente het Stop Ecocide Manifest. Het manifest roept nationale overheden op om de erkenning van ecocide als misdaad op internationaal, Europees en nationaal niveau te steunen. Hiertoe is in 2021 een juridische definitie van ecocide opgesteld door een onafhankelijk expertisepanel. Daan van Uhm, milieucriminoloog bij de Universiteit Utrecht, was ook aanwezig, en zei tegen het AD dat de ondertekening van het manifest een belangrijke symbolische waarde heeft omdat het op deze manier meer draagvlak krijgt.

De ondertekening vond plaats in het Utrechtse Griftpark, en dat mag een passende locatie worden genoemd. Ooit stond op deze plek de stadsgasfabriek, die zwaar vervuilde grond achterliet. Lange tijd was het gebied ontoegankelijk, totdat de bodem uiteindelijk deels gesaneerd, deels met folie afgedekt werd. Wethouder Linda Voortman verwees naar de geleidelijke werking van organische processen die de bodem nu langzaam aan het herstellen zijn, en noemde het park een mooi voorbeeld van hoe je de biodiversiteit kunt versterken in een groeiende stad. “Het is vooral belangrijk dat er goede wetgeving komt, dat je goed aangeeft wat we nu eigenlijk bedoelen met ecocide. Daarom steunen wij dat manifest”, zei Voortman. 

Tijd rijp voor ecocide in het strafrecht

De organisatie Stop Ecocide International (SEI) stelt zich als doel om ecocide, via een amendement, als vijfde misdrijf aan het Statuut van Rome toe te voegen, waarmee deze vorm van grootschalige milieuvernietiging – naast onder meer genocide en oorlogsmisdaden – onder de jurisdictie van het Internationaal Strafhof zou komen te vallen. Ernstige milieudelicten worden nu doorgaans via civiele rechtszaken afgedaan met een geldboete, maar de overtuiging groeit dat strafrecht een sterker en noodzakelijk afschrikmiddel vormt, aangezien de verantwoordelijken (inclusief bestuurders van bedrijven) dan persoonlijk aansprakelijk gesteld worden.

Wij kunnen niet zomaar blijven vervuilen op grootschalige wijze; er moet ook daadwerkelijke juridische actie mogelijk worden

“Er is op dit moment geen internationale ecocidewetgeving. Er zijn wel verschillende trends gaande op internationaal, Europees maar ook nationaal niveau – bijvoorbeeld een wetsvoorstel Ecocide in Nederland – en je ziet dat overheden het er steeds meer over gaan hebben: Hoe kun je de bescherming van het milieu beter inbedden, en dan vooral ook vanuit strafrechtelijk perspectief?”, zei Daan van Uhm in het radioprogramma Vroege Vogels (ook aanwezig in het Griftpark op 6 maart). 

Tegen het AD zei Van Uhm: “Als we kijken naar het Statuut van Rome, een internationaal verdrag [uit 1998] waarin genocide, misdrijven tegen de menselijkheid, oorlogsmisdrijven en het misdrijf van agressie zijn opgenomen, had deze het verbod op ecocide ook bijna bevat. Dit is er uiteindelijk alleen net niet doorheen gekomen. Nu, in deze tijd, is het steeds lastiger om de grootschalige ecologische consequenties van de daden van de mens tegen het milieu te ontwijken.”

Juridische afbakening ecocide

Een eerste belangrijke stap is in 2021 gezet, toen een panel van internationaalrechtelijke deskundigen op verzoek van SEI met een juridische definitie van ecocide kwam:

‘Ecocide’ betekent het verrichten van onrechtmatige of moedwillige handelingen met de wetenschap dat er een aanzienlijke kans bestaat dat ernstige alsmede omvangrijke dan wel langdurige schade aan het milieu wordt toegebracht door deze handelingen.

Met de juridische term ‘moedwillig’ wordt bedoeld: roekeloze onverschilligheid voor schade die duidelijk buitensporig zou zijn in verhouding tot de te verwachten maatschappelijke en economische voordelen, enigszins vergelijkbaar met de juridische definitie van oorlogshandelingen die wel of geen militaire rechtvaardiging kunnen hebben. 

Werkbaar resultaat

Over het resultaat zei Jojo Mehta (directeur van SEI) eerder tegen NRC: “De combinatie van ‘onwettig of moedwillig handelen’ maakt de definitie zeer werkbaar. Het woord ‘onwettig’ laat zien: er bestaan wel wetten, maar die worden onvoldoende gehandhaafd. Zo kan een internationale ecocidewet een duw in de goede richting betekenen voor bestaande nationale wetgeving. Met de toevoeging van het woord ‘moedwillig’ kan de wet ook activiteiten aanpakken die weliswaar niet illegaal zijn, bijvoorbeeld omdat ze niet expliciet in een wet worden genoemd, maar die overduidelijk grote schade veroorzaken.”

Verder zei Mehta zich te realiseren dat het bij een ecocidewet niet in de eerste plaats gaat om het straffen van overtreders, maar dat deze vooral ervoor moet zorgen dat bedrijven en landen anders gaan werken, dat ze hun gedrag veranderen.

Ondertussen – in de EU en elders

De EU heeft zeer onlangs, op 26 maart, een nieuwe Richtlijn aangenomen inzake de bescherming van het milieu door middel van het strafrecht. Hierin staat ook een bepaling om gevallen “vergelijkbaar met 'ecocide', die al in het recht van bepaalde lidstaten is opgenomen en die wordt besproken in internationale fora” strafbaar te stellen. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om wijdverspreide en aanzienlijke schade die onomkeerbaar of langdurig is, aan een ecosysteem met aanzienlijke omvang of milieuwaarde of aan een habitat in een beschermd gebied. Het zal dus interessant zijn om te zien hoe de lidstaten deze nieuwe regels in hun nationale wetgeving gaan implementeren en handhaven, en ook in hoeverre zij hierbij aansluiten bij de SEI-definitie van ecocide.

En ook al staat het ecocide, als 'vijfde misdrijf', nog (lang) niet in het Statuut van Rome, ook op het Internationaal Strafhof neemt de druk toe om binnen het bestaande mandaat actie te ondernemen tegen ernstige milieumisdrijven. Hoofdaanklager Karim Khan kondigde in februari een nieuw beleidsinitiatief aan om de aansprakelijkheid voor milieumisdaden te bevorderen, en nodigde experts uit om mee te denken. Op dit moment worden milieumisdaden in het Statuut alleen nog genoemd in de context van oorlogsmisdaden (precies de reden waarom SEI voor het amendement ijvert) maar sommige experts stellen dat activiteiten die leiden tot ernstige milieuschade wellicht ook mensenrechten schenden, en dus als genocide, misdaden tegen de menselijkheid of oorlogsmisdaden vallen te kenmerken. 

In een artikel hierover in The Guardian wordt verwezen naar een bijdrage door (juridische) experts aan deze discussie. Zij stellen dat ook politici, CEO's of leiders van georganiseerde misdaad aangeklaagd kunnen worden. Als voorbeeld noemen zij tevens CEO's in de fossiele energiesector die – ondanks het feit dat ze minstens de afgelopen 50 jaar op de hoogte waren van de schadelijke gevolgen van broeikasgassen – toch doorgingen met hun schadelijke praktijken.