“Milieubewegingen vinden geen weerklank met de problemen van gewone burgers.”

Robyn Eckersley, Redmond Barry universiteitshoogleraar in Politieke Wetenschappen aan de University of Melbourne, Australië, gaat een eredoctoraat ontvangen van de Universiteit Utrecht tijdens de Dies Natalis. Voor haar bezoek spreken we met haar over haar visie van een groene democratie, het verkennen van thema's zoals politieke vertegenwoordiging van niet-menselijke entiteiten, milieu-elitisme en de opkomst van extreem rechtse nationalistische ideologieën.

Je hebt gepleit voor de oprichting van een ‘groene democratische staat’ als een cruciale manier om ecologische vernietiging te bestrijden. Kun je uitleggen wat je bedoelt met groene democratie en hoe dat beter is dan andere vormen van democratie?

"Groene democratie, of ecologische democratie, is geworteld in het basisinzicht dat we ecologisch gezien onderling afhankelijk zijn. Mensen kunnen niet floreren als de rest van de natuurlijke omgeving niet floreert. En dus hebben we een verantwoordelijkheid jegens onszelf en de natuur, nu en in de toekomst.

Mijn onderzoek naar ecologische democratie confronteert een paradox: hoe is het mogelijk dat milieubewegingen, normen en multilaterale samenwerkingsovereenkomsten zijn toegenomen in de afgelopen 60 jaar, terwijl wereldwijde ecologische problemen, zoals verlies van biodiversiteit of klimaatverandering, erger worden?

Eén antwoord, volgens ecologische democratie, is dat onze huidige liberale democratieën niet alleen te kortzichtig zijn om steeds toenemende, grensoverschrijdende milieuproblemen aan te pakken. Ze zijn ook onderdeel van het probleem. Liberale democratieën gedragen zich een beetje zoals bedrijven omdat ze institutioneel geneigd zijn om hun opbrengsten routinematig te privatiseren of te nationaliseren en hun kosten te externaliseren. En dat betekent dat ze systematisch milieuproblemen doorgeven in ruimte en tijd, en ecologische onverantwoordelijkheid behandelen als ‘normale politiek’.

Daar staat tegenover dat ecologische democratie het doel heeft om de tijd- en ruimtehorizon van onze politieke vertegenwoordigers en burgers te verleggen voorbij korte-termijn electorale periodes en nationale belangen, en om ons begrip van gemeenschap te verbreden om de belangen van toekomstige generaties en de natuurlijke wereld te integreren in beslissingen in het heden. Het is gebaseerd op een fundamentele claim van bevoegdheid dat iedereen op wie beslissingen effect hebben het recht zou moeten hebben om deel te nemen aan of op een andere manier vertegenwoordigd te zijn in het nemen van zulke beslissingen. Anders worden ze ten onrechte blootgesteld aan schadelijk beleid waar ze niet mee hebben ingestemd of niet mee zouden hebben ingestemd."

Sommige mensen hebben zelfs het idee voorgesteld om bepaalde zetels in het parlement te reserveren voor mensen die spreken namens niet-mensen.

Zijn er noemenswaardige voorbeelden van gemeenschappen of regio's die met succes overwegingen voor toekomstige generaties en niet-menselijke entiteiten hebben geïntegreerd in democratische processen?

"In 1998 leidde de Economische Commissie voor Europa van de Verenigde Naties de onderhandelingen voor het Verdrag van Aarhus, die door voormalig secretaris-generaal van de VN Kofi Annan werd beschreven als ‘de meest ambitieuze onderneming op het gebied van ecologische democratie.’ Dit verdrag geeft alle burgers van staten die onderdeel zijn van de conventie dezelfde rechten op ecologische informatie, wettelijke vertegenwoordiging en participatie in milieubeslissingen over grensoverschrijdende milieuproblemen. Wat dit effectief betekent is dat als bijvoorbeeld een land een vergunning heeft gegeven aan een faciliteit die vervuiling in andere landen veroorzaakt of gaat veroorzaken, alle burgers die last hebben van deze luchtverplaatsing toegang hebben tot dezelfde milieuprocedurerechten (rechten om te klagen) alsof ze staatsburgers zijn van het land dat het probleem veroorzaakt. Dat is een manier om de ruimtelijke grenzen van de gemeenschap uit te breiden.

Er zijn landen die commissies oprichten voor de toekomst. En natuurlijk zijn veel inheemse gemeenschappen millennialang ecologische beheerders geweest, en ecologisch bewuste burgers zoals Greta Thunberg spreken voor toekomstige generaties, waardoor mensen gaan nadenken over de lange termijn.

Sommige mensen hebben zelfs het idee voorgesteld om bepaalde zetels in het parlement te reserveren voor mensen die spreken namens niet-mensen. In Nieuw-Zeeland is er bijvoorbeeld wetgeving die natuurlijke entiteiten zoals rivieren een rechtspositie geeft. De Māori kunnen de Whanganui Rivier vertegenwoordigen in de rechtszaal en in het parlement alsof het een rechtspersoon is."

Maar wat betekent het echt om de natuur te vertegenwoordigen of bij te staan? Zijn we niet bevooroordeeld door onze eigen perspectieven als mens?

"Het is zeker een uitdaging. De meeste mensen nemen politieke verantwoordelijkheid op zich om een soort wederzijdse relatie te eisen: we geven iemand de bevoegdheid om ons politiek te vertegenwoordigen in de wetgevende macht en deze vertegenwoordigers leggen verantwoording af aan ons in verkiezingstijd, en we kunnen ook verantwoording eisen tussen verkiezingen in. Maar de meer dan menselijke wereld (zoals niet-menselijke soorten, ecosystemen, de atmosfeer) kunnen menselijke vertegenwoordigers niet de bevoegdheid geven om voor hen te spreken, en we kunnen ons niet rechtstreeks aan hen verantwoorden voor de duidelijk voorzienbare schade die we veroorzaken. Het resultaat is dat we misbruik maken van de situatie door routinematig de productie van schade in stand te houden.

Natuurlijk proberen milieubewegingen, wetenschappers, inheemse volken en anderen dit chronische probleem te corrigeren door ecologische gemeenschappen en zorgen in de publieke sfeer te vertegenwoordigen. De theorie van de groene democratische staat gaat hierin een stap verder door manieren te zoeken om deze gemeenschappen en zorgen systematischer onder de aandacht te brengen via institutionele hervormingen, van het invoeren van nieuwe milieurechten in de grondwet en het eisen van grotere beoordelingen van milieu-effecten tot het toepassen van nieuwe beslissingregels zoals het voorzorgsprincipe. Dit principe biedt een proxyvorm van vertegenwoordiging voor ecologische gemeenschappen en alle toekomstige generaties door de bewijslast te leggen bij voorstanders van nieuwe ontwikkelingen en technologieën in plaats van bij tegenstanders in zaken waarin er bewijs is dat voorstellen ernstige en onomkeerbare schade kunnen veroorzaken. 

Het netto-effect van deze institutionele veranderingen is dat politieke besluitvorming gunstiger wordt voor duurzaamheid dan voor traditionele liberale democratieën. Er zal nog steeds onenigheid zijn. Maar we kunnen omgaan met de verantwoordingsuitdaging door vele stemmen te laten horen en respecteren, waaronder verschillende vormen van kennis, van technische en wetenschappelijke expertise tot ervaren of inheemse kennis. Dan zijn we in een veel betere positie om de kritische gesprekken over duurzaamheid te voeren die essentieel zijn voor het vergroenen van democratieën en, als gevolg daarvan, economieën en samenlevingen te vergroenen."

De combinatie van etno-nationalisme en populisme heeft de potentie om de meest bescheiden klimaatbeleidverbeteringen te ondermijnen.

Als het verbreden van de gemeenschap voorbij de natiestaat zo essentieel is voor ecologische democratie, hoe schat je dan de krachtige opkomst in van extreem rechtse, nationalistische partijen over de hele wereld in, die in principe voor een kleinere bestuursvorm zijn?

"Het is zorgwekkend, maar ik denk dat het nuttig is voor ons als academici om niet te snel conclusies te trekken, maar om eerst te proberen te begrijpen wat er gebeurt en waarom. Ik werk nu aan een project dat de relatie tussen rechts populisme en oppositie tegen klimaatwetenschap en -beleid probeert te begrijpen. Als je naar al deze verschillende etno-nationalistische partijen kijkt (van het Rassemblement National in Frankrijk, tot de Duitse AfD tot One Nation hier in Australië), zie je dat ze allemaal voortkomen uit een xenofobische, anti-immigratie-ideologie. Dus waarom is oppositie tegen klimaatbeleid en hernieuwbare energie onderdeel van hun afspeellijst geworden? Komt het voort uit hun etno-nationalisme, of is het populisme, of beide? Wat is het ongemak dat ten grondslag ligt aan hun visie en houding?

Het werk dat ik doe geeft tot nu toe aan dat nationalisme de ideologie levert die klimaat- en energiesamenwerking verwerpt (‘want als de natie op de eerste plaats staat, waarom zouden we dan iets doen voor het grotere goed?’), maar dat populisme de zondebok levert door de buitenstaanders – de ‘corrupte elites’ - aan te wijzen als de verantwoordelijken. Hieronder vallen meestal ‘alle groene kosmopolieten en klimaatwetenschappers en vaak vliegende academici die naar klimaattoppen gaan die bij de corrupte elite horen en niet bij “ons” het gewone volk. Deze combinatie van etno-nationalisme en populisme veroorzaakt een verontwaardiging die groter is dan de som van de onderdelen en de potentie heeft om de meest bescheiden klimaatbeleidverbeteringen te ondermijnen in die landen wanneer en waar nativistisch-populistische partijen zich bij coalitieregeringen aansluiten.

Maar er is iets in deze dialogen waar we op moeten letten, aangezien sommige van de verontwaardigingen (zoals druk op de kosten van levensonderhoud die wordt toegeschreven aan klimaatbeleid) op andere manieren kunnen worden opgelost."

Denk je dat er iets waar is aan deze verwijzingen naar milieu-elitisme?

"Ik denk dat er in sommige kringen inderdaad sprake is van een neerbuigend elitisme, of wat John Meyer het ‘resonance dilemma’ noemt. De campagnes van veel milieu- en klimaatgeoriënteerde NGO's sluiten niet aan op de hoofdproblemen van gewone burgers die zich ‘achtergelaten’ voelen, vooral als ze in regio's wonen die niet rijk en stedelijk zijn. Terwijl mensen zoals Pauline Hanson, de leider van One Nation in Australië, die zoals hen spreken, op hen lijken en zoals hen klinken, dat wel doen. Hoewel Donald Trump er niet uit ziet en niet klinkt als iemand die er last van heeft, heeft hij bekwaam en met succes hun klachten gekanaliseerd en een politiek narratief geboden dat belooft ze aan te spreken en ze zich weer thuis te laten voelen. In beide gevallen is er de nodige weerklank.

Er is een echte democratische uitdaging voor milieu- en klimaatbewegingen en pleitbezorgers. Dus in plaats van deze burgers terzijde te schuiven als ‘gekken’ die ‘te diep zijn afgedaald’ in complottheorieën enzovoort, moeten we ons afvragen: hoe kunnen we onze pleitbezorging uitvoeren en ons beleid ontwerpen op manieren die wel kunnen aansluiten op tenminste sommige van hun zorgen, en daarbij de verontwaardiging en diepe polarisatie verzachten die slecht is voor de democratie en het milieu?"

Hoe kunnen universiteiten bijdragen aan het versterken van verbindingen met gemeenschappen en dialoog over milieu-uitdagingen bevorderen?

"Als academici moeten we er echt opuit gaan om te begrijpen wat de problemen van burgers zijn. Eén manier om dat te doen is plaatselijke gemeenschappen uitnodigen om de gevolgen van klimaatverandering tot op buurtniveau te bespreken en hoe ze zich het beste kunnen aanpassen aan de uitdagingen van hittegolven, overstromingen, ziektes overgebracht door muggen, bevoorradingsproblemen of stijgende voedselprijzen in de komende meer dan 20 jaar.

Ons eerst richten op aanpassing biedt een indirecte en minder confrontatiegerichte route om de noodzaak van beperking te erkennen – wat over het algemeen veel goedkoper is dan de kosten van aanpassing met minimale beperking. Beter dan dat, het kan kritische gesprekken op gang brengen over het ontwikkelen van maatregelen die beperking en aanpassing tegelijk teweegbrengen zodat gemeenschappen leren om te gaan met wat een steeds gevaarlijker nieuw normaal wordt.

Hoewel de meeste mensen in het hier en nu willen leven, zijn er vaak drie of vier generaties die tegelijk in de meeste plaatselijke gemeenschappen wonen. Dit biedt op zich de grondslag voor het ontwikkelen van een toekomstige oriëntatie die lang genoeg is om deze enorme politieke, sociale en economische uitdagingen het hoofd te bieden."

Hoe optimistisch ben je dat we groene democratieën gaan realiseren tijdens ons leven?

"Ik kan niet optimistisch zijn, omdat de kans dat serieuze slechte dingen mis gaan heel hoog is. Maar ik heb hoop, en hoop biedt de vastberadenheid om de kansen ten goede te veranderen. We moeten de hoop niet verliezen. We kunnen het niet opgeven."