“Juist in onzekere tijden is er een taak weggelegd voor kwaliteitsjournalistiek”

Huisvliegen en 5G mobiele netwerken verspreiden COVID-19 niet en het eten van knoflook of het drinken van bleekmiddel voorkomt of geneest het virus ook niet. De World Health Organization heeft deze Mythbusters online gezet omdat we, in de woorden van WHO-directeur Tedros Adhanom Ghebreyesus, “niet alleen vechten tegen een pandemie, maar ook tegen een infodemie”.

Na de uitbraak van corona, en deze infodemie - oftewel de grootschalige circulatie van desinformatie -  heeft UNESCO in het voorjaar opgeroepen om het UNESCO-handboek Journalism, ‘Fake News’ & Disinformation: Handbook for Journalism Education & Training wereldwijd te vertalen. Berit Zandbelt en Koen Leurs, beiden verbonden aan de Universiteit Utrecht, verzorgden de Nederlandse vertaling die nu in open access uitgegeven is.

Gezonde democratie

Kwaliteitsjournalistiek is onmisbaar voor het creëren en behouden van een gezonde democratie.

“De enorme hoeveelheid aan misinformatie en desinformatie die vandaag de dag wordt verspreid via sociale media en andere platformen heeft ervoor gezorgd dat mensen sceptisch zijn geworden: ze verliezen hun vertrouwen in nieuwsorganisaties en kwaliteitsjournalistiek. Terwijl kwaliteitsjournalistiek volgens de editors van het handboek, Cherilyn Ireton en Julie Posetti, onmisbaar is voor het creëren en behouden van een gezonde democratie. Een democratie waarin mensen hun meningen, acties en kennis baseren op juiste informatie” licht Berit Zandbelt toe.

Kwaliteitsjournalistiek

“UNESCO doet door middel van dit handboek een oproep aan alle docenten journalistiek, studenten, journalisten, en journalistieke instellingen om het belang van kwaliteitsjournalistiek te bewijzen en de journalistieke discipline te beschermen tegen de ondermijnende krachten van misinformatie en desinformatie.”

Waar artsen en verplegers waken over onze gezondheid, waken journalisten over onze democratie door iedere dag weer het recht op accurate informatie te verdedigen. Dat is zwaar werk, want hoewel we de diagnose wel hebben gesteld, is er nog lang geen antiserum gevonden tegen desinformatie en misinformatie.

Mediawijsheid

De Amerikaanse presidentverkiezingen van 2016 en het raadgevend referendum over Brexit in 2016 zijn de aanleiding geweest voor dit handboek van UNESCO, maar ook voor de wetenschap om de grote consequenties van de groei van ‘nepnieuws’ en de rol van trollenlegers te agenderen. Dat de Universiteit Utrecht nu de Nederlandse vertaling voor haar rekening neemt is niet gek, stelt Koen Leurs. “Om studenten op te kunnen leiden tot kritische, reflectieve en geëngageerde burgers dienen zij getraind te worden in vaardigheden om zich staande te houden in de digitale samenleving, waarbij artifical intelligence, dataficatie en algoritmen groeiende impact hebben”.

Stereotyperende berichtgeving

Koen Leurs is als onderzoeker al enkele jaren bezig met mediawijsheid: “Na de afronding van het project Mediawijsheid door media maken, gericht op media en informatiewijsheid van migranten jongeren, vond ik het wetenschappelijk interessant en maatschappelijk urgent mij sterker te richten op nieuwsprofessionals. Tijdens het werken met migrantenjongeren kwam ik meer te weten over hoe zij de veelal stereotyperende berichtgeving over migratie zelf ervaren. Deze kennis wil ik graag overbrengen op journalisten, om bij te dragen aan hun kennis en bewustwording betreffende diversiteit en inclusiviteit. Het was interessant om vanuit deze insteek samen met Berit Zandbelt, student Taal- en cultuurstudies en stagiaire binnen dit project, te werken aan de vertaling.

Misleidende berichtgeving

Dat deze bewustwording belangrijk is laat de misleidende berichtgeving rondom #BlackLivesMatter zien. “Neem bijvoorbeeld de BBC, die een steekpartij in Reading (Verenigd Koninkrijk) op 20 juni 2020 onjuist linkte aan het vreedzame #BlackLivesMatter protest, terwijl even later bleek dat deze gebeurtenis niets met het protest te maken had. Vergelijkbare misinformatie en desinformatie circuleert ook in Nederland, en zijn er verschillende “misstappen” in de verslaggeving over BLM begaan geven Zandbelt en Leurs aan in hun ‘Noot van de vertalers’ in het handboek.

Juist in tijden van grote onzekerheid is er een taak weggelegd voor kwaliteitsjournalistiek, om burgers door gewogen en grondig onderzochte berichtgeving handvatten aan te reiken om uitdagingen zoals desinformatie en misinformatie aan te gaan.

Diverse nieuwsredactie

De vertalers pleiten in het handboek  voor een  aantal aanvullende tactieken om de journalistieke strijd aan te gaan met uitdagingen als racisme, seksisme en aanverwante vormen van uitsluiting.  Zandbelt: “Allereerst is een diverse nieuwsredactie een vereiste om journalisten vanuit verschillende achtergronden en perspectieven nieuws te kunnen laten maken. En, om inclusiviteit na te kunnen streven, dienen dominante redactieculturen van binnenuit te veranderen.” Ook vinden de vertalers het belangrijk dat er meer aandacht komt voor  de veiligheid van journalisten, voornamelijk vrouwelijke journalisten zijn vaak het doelwit van bedreigingen en vrouwonvriendelijke online haat campagnes.

Clickbait

Clickbait-koppen en sensatie beluste verslaggeving hebben grote impact op de  representatie van de mensen waarover wordt geschreven. Zandbelt: “Door de transitie van op papier gedrukt nieuws naar online nieuws en het nieuwe verdienmodel dat hierbij kwam kijken, voelen journalisten en nieuwsinstellingen zich steeds vaker gedwongen gebruik te maken van dit soort strategieën.  Doordat mensen vaak nieuws scannen door enkel koppen van online artikelen te lezen groeit misinformatie, zo stellen Claire Wardle en Hossein Derakhshan. Leurs vult aan: “De context van informatiewanorde versterkt ook andere ethische dilemma’s, bijvoorbeeld wat betreft het belang en de wenselijkheid om hoor- en wederhoor toe te passen op groepen en organisaties die 'alternatieve inzichten' verspreiden over Covid19 of het racisme debat in Nederland.”

Centrale financiering

UNESCO pleit in het handboek voor een centrale financiering van kwaliteitsjournalistiek om dit soort praktijken te beperken. Of dit er komt is nog maar de vraag. Het handboek is in ieder geval wel voor iedereen gratis toegankelijk.

Governing the Digital Society

Koen Leurs is universitair docent gender & postcolonial studies bij het Departement Media – en Cultuurwetenschappen. Hij is verbonden aan het focusgebied Governing the Digital Society. Het focusgebied stimuleert onderzoek naar de sociale processen van dataficatie, algoritmisering en platformisering. Centraal in het onderzoek staat de versterking van onafhankelijke en publieke instituties in het digitale tijdperk, door ze transparanter en verantwoordelijker te maken.