Dubbelinterview

Grondig speuren

Hanneke van Eijken, jurist en dichter, bekleedt de nieuwe Alex Brenninkmeijer­wisselleerstoel als eerste. Sacha Prechal, hoogleraar Europees recht en sinds 2010 rechter bij het Hof van Justitie van de Europese Unie schreef mee aan het profiel voor de leerstoel. Hoe staat het volgens deze experts met de democratie en de rechtsstaat anno 2024?

Verbijsterend vindt Sacha Prechal het dat de rechtsstaat onderwerp van discussie is tijdens de lopende kabinetsformatie. De grondrechten zijn de ultieme begrenzing van de macht van de overheid. Als daarover onderhandeld wordt, waar moet dat heen? Toeval of niet, we hebben dit gesprek eind februari op de dag dat het rapport 'Blind voor mens en recht' van de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening verschijnt. De commissie onderzocht dertig jaar fraudebeleid van de overheid en hoe het kon gebeuren dat de dienstverlening aan burgers zo tekort is geschoten. Hoe kan de overheid het vertrouwen van burgers terugwinnen? Sacha: Onder meer door gevolg te geven aan de uitspraken van de rechters en aan de adviezen van de Ombudsman. En de boel niet laten verzanden in bureaucratie. We komen te spreken over het belang van rechtszekerheid: wetten en regels moeten duidelijk zijn, voorspelbaar en goed toepasbaar. Dat is belangrijk voor burgers, maar net zo voor ambtenaren. Als wetgeving onduidelijk is, dan riskeer je willekeur bij het toepassen ervan, aldus Sacha.

Laat ‘gewone mensen’ meebeslissen

Het gezag van de overheid wordt gelegitimeerd door de inwoners van een land, zegt Hanneke. Maar democratie is meer dan mogen stemmen. Meer ook dan proberen je eigen visie terug te vinden in een verkiezingsprogramma en dan te stemmen op wie het dichtste daarbij aansluit. Democratie gaat ook over de mogelijkheid van burgers om het beleid van de overheid mee te bepalen. Burgerberaden zijn daarvan een mooi voorbeeld. Hanneke noemt een bekend Iers voorbeeld uit 2018 over versoepeling van de abortuswet. Burgers werden willekeurig gekozen om mee te denken en kwamen uit alle lagen van de bevolking. Er was grote onenigheid, dus er stond echt iets op het spel. Deze burgers lieten zich ook inhoudelijk informeren over een langere periode. Op basis van dit burgerberaad werd vervolgens na een referendum het verbod op abortus uit de Ierse Grondwet geschrapt. Dat was anders waarschijnlijk niet gebeurd. Of kijk naar de Conferentie over de toekomst van Europa. Tussen 2021 en 2022 praatten achthonderd mensen uit de hele Europese Unie een jaar lang met elkaar over het soort Europa waarin zij willen leven. Het resultaat waren 49 concrete voorstellen die werden gepresenteerd aan de voorzitters van het Europees Parlement, de Raad en de Europese Commissie. Hanneke: Als gevolg hiervan komt er nu onder andere EU-wetgeving over plastic verpakkingen en het weren van PFAS. De dialoog durven aangaan vanuit de overheid met de burger is wezenlijk voor wederzijds vertrouwen. Dat vereist politieke lef.

Als je mee mag praten en vervolgens doet de overheid er niets mee, dan beschadig je het vertrouwen van de burger

Inspraak voor de vorm: dat werkt niet

De overheid moet burgers betrekken bij het beleid, bepleiten beiden. Maar hoe? Sacha: Inspraak is er al lang. Maar de monitoring en de opvolging ontbreken te vaak. Als je mee mag praten en vervolgens doet de overheid er niets mee, dan beschadig je het vertrouwen van de burger. Hanneke: Inderdaad — inspraak met een plakje cake en dan is de burger wel gesust, zo werkt het niet! Ik wil graag in het kader van mijn leerstoel de effectiviteit van burgerberaden onderzoeken. Misschien moeten er wel trainingen komen voor ambtenaren hoe je dit soort nieuwe vormen van betrokkenheid van burgers zinvol organiseert. Het ís ook niet makkelijk. Wat kunnen wij burgers doen om onze democratische rechten te benutten? Burgers doen al best veel, reageert Hanneke, denk aan de klimaatmarsen. Jongeren die nog geen stemrecht hebben, laten van zich horen! Sacha vindt het moeilijk dat de verantwoordelijkheid te veel op de burger wordt afgeschoven. De vraag moet zijn ‘Hoe kan de overheid openstaan?’. Neem je burgers serieus. Ga langs bij mensen, praat met ze. 

Hanneke voegt een belangrijk punt toe. Ik zie een discrepantie in hoe weinig we ons bewust zijn van ons EU-burgerschap en hoe vanzelfsprekend we tegelijkertijd gebruikmaken van de rechten die daarmee verbonden zijn. We gaan bijvoorbeeld achteloos een weekendje naar Parijs of bestellen koptelefoons in Italië. Er zijn Europese richtlijnen voor waterkwaliteit, voedselveiligheid, veilig speelgoed … Er zijn zoveel rechten die wij gebruiken zonder het te beseffen. Heel jammer! Politici zeggen vaak dat ‘Brussel’ een bepaalde norm oplegt, maar uit ervaring weet ik dat alle lidstaten in constante dialoog in Brussel wetgeving maken. Stellen dat iets van ‘Brussel’ moet terwijl onze ambtenaren, ministers en volksvertegenwoordigers samen deze wetten maken, is ridicuul.

Als je dagelijkse problemen alle aandacht vragen, dan ben je niet bezig met de Europese Green Deal, om maar wat te noemen

Welke plannen heeft Hanneke met deze leerstoel?

Op zo veel mogelijk plekken de dialoog over democratie en de rechtsstaat aanzwengelen — onder wetenschappers, rechters, op ministeries, in wijken, op scholen, bij juristen in opleiding, enzovoort. Iedereen moet kunnen begrijpen wat democratie inhoudt.

Ook vind ik het belangrijk dat toekomstige juristen breed durven denken en kijken. Dat ze kritisch en reflectief zijn op het recht en hun eigen rol daarbinnen. In het mastervak ‘Europe for the people’ moeten mijn studenten minstens twee burgers interviewen over wat bijvoorbeeld het EU-asielbeleid voor hen betekent. Ze interviewen dan bijvoorbeeld medewerkers van een opvanglocatie van asielzoekers. Ik vind het van groot belang dat onze studenten die straks rechter of beleidsmedewerker zijn echt met burgers buiten hun gewone kring hebben gesproken over de impact van wetgeving en beleid voor burgers.

Festival Europa dat Hanneke met een team op 31 mei organiseert, is een goed voorbeeld van het soort project waarvan zij binnen de leerstoel meer wil opzetten. Het wordt een festival met een lijsttrekkersdebat, journalisten, wetenschappers, poëzie en muziek. Gratis, in de Openbare Bibliotheek Utrecht aan de Neude (voor meer informatie, zie deze pagina). Ik hoop dat veel burgers geïnformeerd gaan stemmen voor de Europese verkiezingen. Daarmee bepaal je de toekomst van Europa, van je dagelijkse leven en van toekomstige generaties. Er zijn trouwens ook jongeren die nooit in de binnenstad komen. Daarom willen we ook de wijken in, vertelt Hanneke. Eigenlijk zou ik het hele land in willen met Festival Europa. Ik kom uit een klein dorp in Zeeland waar ziekenhuizen en scholen worden gesloten. Dat betekent veel voor de bewoners. Als je dagelijkse problemen alle aandacht vragen, dan ben je niet bezig met de Europese Green Deal, om maar wat te noemen. In het kader van de leerstoel wil ik een echte dialoog tussen wetenschap, onderwijs en praktijk opzetten. Sacha valt haar bij: Als overheid moet je je afvragen hoe doe ik recht aan álle burgers. Als je alleen doet wat 50 procent van de kiezers + 1 wil, dan sluit je veel mensen buiten. Een werkende democratie gaat gepaard met respect en tolerantie voor minderheden. Hanneke: Het is de verantwoordelijkheid van de overheid om te zorgen dat iedereen mee kan doen. Niet alleen die van de burger.

← Vorige artikel | Inhoudsopgave | Volgende artikel →