Komen er regeneratieve behandelingen voor retina-/oogziekten? Regeneratieve geneeskunde voor de oogheelkunde ontwikkelt behandelingen voor verschillende oogaandoeningen, met het doel om het zicht te herstellen.
Komen er regeneratieve behandelingen voor retina-/oogziekten?
Wereldwijd hebben meer dan 2 miljard mensen last van slecht zicht. Dit is helaas niet altijd op te lossen met een bril of contactlenzen. In het geval van oogziekten of -letsel is er een onderdeel van het oog aangedaan waardoor het zicht vermindert of zelfs verdwijnt. Verschillende regeneratieve behandelingen worden onderzocht om aandoeningen van het oog te voorkomen, te vertragen, of zelfs volledig te herstellen. Regeneratieve geneeskunde voor de oogheelkunde ontwikkelt behandelingen voor verschillende oogaandoeningen, met het doel om het zicht te herstellen.
Hoe zit het oog in elkaar?
Het oog en mogelijke aandoeningen worden onderverdeeld in een grove tweedeling: het voor- en achtersegment van het oog. Het voorste deel bestaat onder andere uit het slijmvlies, het hoornvlies, de voorste oogkamer, de iris en de lens. Het hoornvlies (cornea) is de doorzichtige laag aan de voorkant van het oog en is opgebouwd uit vijf lagen. Deze transparante laag loopt door naar de harde oogrok (sclera), ook bekend als het oogwit. Het achterste deel van het oog omvat als belangrijkste structuren de sclera, het glasachtige lichaam, het vaatvlies, en het netvlies (retina).
Goedgekeurde regeneratieve behandelingen voor het oog
Binnen de regeneratieve geneeskunde wordt gewerkt aan behandelingen voor meer dan twintig verschillende oogaandoeningen. Voor twee aandoeningen is er een regeneratieve behandeling beschikbaar in Nederland.
Limbale stamceltransplantatie
In een gezond persoon wordt het hoornvlies transparant gehouden door stamcellen in de limbus, aan de rand van het hoornvlies. Bij een limbale stamceldeficiëntie (LSCD) is er een tekort aan limbale stamcellen, waardoor het hoornvlies troebel wordt. Patiënten met LSCD hebben last van pijn en verminderd zicht.
Een eenzijdige of gedeeltelijke LSCD kan worden behandeld door middel van een lichaamseigen limbale stamceltransplantatie. Deze regeneratieve behandeling, ook bekend als Holoclar, is de eerste door het Europees Geneesmiddelbureau (EMA) goedgekeurde stamceltherapie.
Bij de Holoclar-methode worden cellen van de patiënt uit het gezonde oog gebruikt om het hoornvlies van het aangedane oog te herstellen. De cellen uit het gezonde oog worden in het laboratorium gekweekt en op een speciale drager gezaaid. De drager met cellen wordt in het aangedane oog van de patiënt getransplanteerd. De cellen gaan vervolgens aan het werk om het hoornvlies te herstellen.
Gentherapie
Ook voor patiënten met erfelijke netvliesdystrofie is er een regeneratieve behandeling beschikbaar. Patiënten met deze aandoeningen hebben een afwijking in hun DNA waardoor een bepaalde stof niet meer wordt aangemaakt. Bij gebrek aan deze stof functioneren de cellen in het netvlies niet goed meer. Hierdoor breekt de beeldvormende laag in het oog langzaam af, en daarmee het zicht van de patiënt. De Luxturna-methode is een toepassing van gentherapie, een behandeling die de afwijking in het DNA kan aanpassen en zo de ziekte kan vertragen.
Het verschil tussen het hoornvlies en netvlies
Het oog, met name het hoornvlies, leent zich goed voor toepassingen van regeneratieve geneeskunde. Enkele voordelen van het hoornvlies zijn:
- De toegankelijkheid. Vergeleken met andere delen van het oog en organen in het lichaam, is de doorzichtige laag aan de voorkant van het oog gemakkelijk te bereiken.
- De structuur. Het hoornvlies bestaat uit vijf verschillende lagen. Chirurgen zijn tegenwoordig al in staat om één aangedane cellaag te vervangen met donormateriaal.
- De transparantie. Doordat het hoornvlies een doorzichtige laag is, worden de effecten van behandelingen gemakkelijk gecontroleerd.
- De minimale immuunrespons. De reactie van het lichaam op vreemde stoffen is minimaal in het oog. Hierdoor is er bijvoorbeeld geen of minder sprake van afstoting of ontsteking.
Het netvlies biedt meer uitdagingen voor regeneratieve behandelingen. Bij het netvlies is er bijvoorbeeld wel sprake van een immuunrespons. Doordat deze structuur veel bloedvaten bevat, is er meer kans op een ontsteking of afstoting. Daarnaast is het netvlies minder goed te bereiken vanwege de ligging achter in het oog, en is deze laag een stuk complexer dan het hoornvlies. Het lichtgevoelige laagje staat namelijk in verbinding met de oogzenuw en zo de hersenen. Bij ziekte of schade aan het netvlies, is de verbinding naar de hersenen verbroken. Zou het netvlies hersteld worden met een regeneratieve behandeling, dan betekent dit niet automatisch dat de connectie met de hersenen ook is hersteld. Het gezichtsvermogen kan dan nog steeds beperkt zijn.
Oogweefsel uit een schaaltje als behandeling
Naast de al goedgekeurde Holoclar- en Luxturna-behandelingen wordt er onderzoek gedaan naar andere regeneratieve therapieën voor meer dan twintig verschillende oogaandoeningen. Waar de Holoclar methode gericht is op het voorste van de vijf lagen van het hoornvlies, wordt er ook onderzoek gedaan naar een behandeling voor patiënten met schade aan de binnenste laag van het hoornvlies, het hoornvlies endotheel.
Daarnaast wordt er een nieuwe behandeltechniek ontwikkeld die gebruik maakt van organoïden. In de oogheelkunde wordt onderzocht of deze gekweekte mini weefsels van patiëntcellen ingezet kunnen worden als behandeling. Op dit moment wordt dit bijvoorbeeld onderzocht voor (verschillende lagen van) het hoornvlies, en het slijmvlies. Het slijmvlies is het bindweefsel op het oogwit en de binnenkant van de oogleden. Een techniek als deze zou een geschikte oplossing zijn voor patiënten met ernstige aandoeningen van het oogoppervlak. In dit geval is er geen donormateriaal nodig, omdat de patiënt zelf de cellen aanlevert.
Beperkingen en uitdagingen
Een van de uitdagingen in de ontwikkeling van regeneratieve behandelingen voor oogziekten is bijvoorbeeld het afgiftesysteem. De behandeling moet op de juiste plek in het oog komen en lang genoeg werkzaam zijn, zonder de gevoelige structuren van het oog te beschadigen. Zo is er meer onderzoek nodig naar manieren om de therapie op de gewenste manier en op de goede plek af te geven. Daarnaast is er nog werk nodig om de overgang van onderzoek in het laboratorium naar onderzoek met mensen mogelijk te maken.
Er komt veel kijken bij het ontwikkelen van nieuwe regeneratieve therapieën. Zo zijn de kosten voor een nieuwe therapie in het begin vaak enorm hoog. De vraag is of er dan wordt ingezet op een gentherapie die een hele kleine groep patiënten met een specifieke afwijking in het DNA kan helpen, of op een therapie die breder toepasbaar is.
Positieve vooruitzichten
De verwachting is dat er meerdere regeneratieve behandelingen beschikbaar zullen komen in de komende jaren. Dat een succesvolle behandeling mogelijk is, wordt bewezen door de Holoclar- en Luxturna-methode. Echter, onderzoek is een stapsgewijze ontwikkeling, zoals geldt voor elke nieuwe behandeling.
Welke regeneratieve behandelingen zijn er beschikbaar voor knieartrose? Artrose in de knie is een groeiend probleem in onze samenleving dat in sommige gevallen kan worden behandeld met een regeneratieve behandeling met stamcellen.
Kun je met stamcellen hele organen vervangen als deze niet meer werken? Onderzoekers bestuderen hoe je van stamcellen hele organen kunt maken. Dan kun je in de toekomst zieke organen vervangen of orgaantransplantatie overbodig maken.
Wat is stamceltoerisme en wat zijn de risico’s? In het buitenland bieden klinieken (onbewezen) stamcelbehandelingen aan die niet vergoed worden. Wat is stamceltoerisme en wat zijn de risico’s?
Waar kan ik een regeneratieve behandeling krijgen? In Nederland zijn het vooral de academische ziekenhuizen. Neem contact op met je behandelend arts voor jouw specifieke situatie.
Is een regeneratieve behandeling veilig? Een behandeling wordt uitgebreid beoordeeld voordat het wordt goedgekeurd.
Kunnen stamcellen hersenschade herstellen? Baby’s met een herseninfarct kunnen veilig behandeld worden met stamcel-neusdruppels.
Welke regeneratieve behandelingen zijn beschikbaar? Een overzicht van de behandelingen die op januari 2022 zijn goedgekeurd in Europa en/of Nederland.
Kan RM leverschade behandelen of herstellen? Binnen de regeneratieve geneeskunde wordt onderzocht hoe stamcellen, gentherapie en bioprinten kunnen helpen wanneer de lever ernstig beschadigd is.
Kunnen stamcellen worden gebruikt bij de genezing van hiv? Een handjevol mensen is ooit genezen van hiv door een stamceltransplantatie. Maar hoe werkt zo’n behandeling en waarom wordt die nog niet bij iedereen toegepast?
Welke regeneratieve behandelingen zijn er beschikbaar voor diabetes? Diabetes is een van de meest voorkomende chronische ziekten. Met regeneratieve behandelingen wordt ernaar gestreefd dat de patiënt niet meer afhankelijk is van medicijnen.
Kan regeneratieve geneeskunde helpen bij verminderde nierfunctie? Onderzoekers werken hard aan technieken die dialyse effectiever, veiliger en minder ingrijpend kunnen maken.
Kan regeneratieve geneeskunde erfelijke stofwisselingsziekten genezen? Stofwisselingsziekten (metabole ziekten) zijn ernstig en moeilijk te behandelen. Met gentherapie wordt geprobeerd betere behandelingen te ontwikkelen.
Kunnen stamcellen in de nabije toekomst toegepast worden voor herstel van het hart? Hart- en vaatziekten zijn wereldwijd de belangrijkste doodsoorzaak. Hoe wordt stamcelonderzoek ingezet voor het herstel van het hart?
Bronnen
- Interview met Dr. Mor Dickman, oogarts- en hoornvlies specialist aan het Maastricht UMC, en onderzoeker naar regeneratieve behandelingen.
- Artikel van Francisco J. Santa Cruz-Pavlovich en zijn team (2024) over regeneratieve geneeskunde en toepassingen in de oogheelkundige zorg (in het Engels).
- Artikel van Russell N. Van Gelder en zijn team (2022) over regeneratieve en herstellende behandelingen voor oogziekten (in het Engels).
Dr. Mor Dickman, Maastricht UMC Laatst bijgewerkt op 2 juli 2024
