Waarom duurt het zo lang voordat behandelingen voor patiënten beschikbaar komen?

Het duurt ongeveer 5 tot 7 jaar voordat een (regeneratief) geneesmiddel voor het eerst op mensen wordt gebruikt in een studie. Voordat het in de reguliere gezondheidszorg beschikbaar is, gaat er vaak wel 10 tot 20 jaar overheen. Om te begrijpen waarom dit zo lang duurt is het nuttig meer te weten over de ontwikkeling van geneesmiddelen in het algemeen.

Het ontwikkelen van een nieuw geneesmiddel is een langdurig, kostbaar en onzeker proces. Het ontwikkelproces is grofweg in vijf fasen onder te verdelen: Onderzoek & Ontdekking, Preklinische Fase, Klinische Fase, Registratie en Vergoeding (zie ook de figuur). Hieronder staat per fase kort uitgelegd wat er gebeurt en waarom.

Fase 1: Onderzoek & Ontdekking

In deze fase worden nieuwe kandidaten voor potentiële geneesmiddelen ontdekt en verder onderzocht. Dit gebeurt in laboratoria in universiteiten, ziekenhuizen of bedrijven. Het kan hier gaan om de ontdekking van hele nieuwe kandidaten, om de verbetering van al bekende kandidaten, of om een vernieuwde toepassing van bestaande kandidaten. Er worden veel kandidaten (her)ontdekt, maar slechts een klein deel heeft de potentie verder te worden onderzocht in de preklinische fase.

Fase 2: Preklinische Fase

Als een kandidaat is geïdentificeerd, wordt onderzocht hoe die zich gedraagt in het lichaam. Dit gebeurt over het algemeen eerst in een reageerbuis met cellen (in-vitro) en later ook in proefdieren (in-vivo). Hierbij wordt ook gelet op welke dosering nodig is, hoe effectief het is, en voor welke bijwerkingen het kan zorgen. Als een kandidaat voldoende werkzaam en veilig is, wordt de stap naar onderzoek in mensen gemaakt.  

Fase 3: Klinische Fase

Onderzoek van kandidaten in mensen heet klinisch onderzoek. De Klinische Fase bestaat uit 3 stappen. In stap 1 wordt de kandidaat voor het eerst toegediend bij een kleine groep gezonde (volwassen) mensen. Het doel is om de veiligheid van de kandidaten te testen in verschillende doses. Dit is dus het eerste moment waarop de kandidaten in mensen worden gebruik, maar dit is wel tijdens een klinische studie. Voor deelname aan klinische studies gelden strenge regels; niet iedereen mag zomaar deelnemen. De overgrote meerderheid van de patiënten zal moeten wachten tot de kandidaat beschikbaar komt als geneesmiddel.

Wanneer een middel in deze eerste stap veilig blijkt, wordt in stap 2 de effectiviteit verder onderzocht in patiënten. In deze stap wordt ook gezocht naar de optimale effectieve dosis met zo min mogelijk bijwerkingen. Hiervoor kan de kandidaat vergeleken worden met een bestaande behandeling of placebo (een nepmedicijn zonder werking). Als de resultaten goed genoeg zijn, wordt gestart met stap 3. 

In stap 3 wordt de kandidaat toegediend aan een grote groep patiënten om de kenmerken van het middel beter te begrijpen. Het doel is om de effectiviteit te bevestigen en niet eerder gevonden ongewenste effecten, zoals bijwerkingen, op te sporen. Ook worden effecten en bijwerkingen vergeleken met die van bestaande behandelingen. Op basis van de resultaten wordt besloten wel of niet over te gaan tot registratie.

Fase 4: Registratie

Nadat een geneesmiddel klinisch is getest, volgt een registratieprocedure voordat het voor alle patiënten beschikbaar komt. Om een geneesmiddel te mogen maken en verkopen, is een vergunning nodig. Deze vergunning voor markttoegang voor ATMPs wordt verleend door het Europees Medicijn Agentschap (EMA). De EMA beoordeelt nieuwe ATMPs op kwaliteit, effectiviteit en veiligheid. Deze beoordeling wordt gedaan door een speciale commissie (de Committee of Advanced Therapies). In deze commissie zitten experts uit heel Europa.

De beoordeling gebeurt aan de hand van bewijzen die door de ontwikkelaar gedurende de eerdere fasen zijn verzameld. Dit beoordelingsproces is zeer intensief en kan wel 1 tot 2 jaar duren. De commissie van de EMA geeft een advies (positief of negatief) aan de Europese Commissie die vervolgens een vergunning voor markttoelating wel of niet toekend. Deze vergunning geeft de ontwikkelaar het recht de ATMP in heel Europa op de markt te brengen.

Fase 5: Vergoeding

Registratie van ATMPs is met behulp van één vergunning voor heel Europa geregeld. Vergoeding van geneesmiddelen wordt daarentegen per Europees land apart geregeld. Zo kan het zijn dat een ATMP in het ene land wel al beschikbaar is voor patiënten, maar in een ander land nog niet.

In Nederland stroomt het overgrote deel van nieuwe geneesmiddelen automatisch het basispakket in en worden daardoor vergoed. Echter, voor bijvoorbeeld dure geneesmiddelen gelden aanvullende eisen. Zo worden geneesmiddelen boven een bepaalde prijs aanvullend beoordeeld op noodzaak, de effectiviteit ten opzichte van bestaande behandelingen, en kosteneffectiviteit. Tot een geneesmiddel is opgenomen in het basispakket is het over het algemeen niet vergoed beschikbaar voor alle patiënten die in aanmerking komen voor behandeling. Deze beoordeling en daaropvolgende prijsonderhandelingen kunnen ook tot 1 tot 2 jaar duren.

Baanbrekende wetenschappelijke ontdekkingen die veel potentie hebben om een geneesmiddel te worden verschijnen met enige regelmaat in de krant of op het journaal. Nu weet je waarom het nog vele jaren kan duren voordat zo’n baanbrekende kandidaat uiteindelijk echt een geneesmiddel is en beschikbaar komt voor patiënten.

Lees ook: