Naar andere stemmen luisteren
Als discipline is filosofie nog steeds een grotendeels witte, mannelijke en Westerse zaak. Langzaam maar zeker begint dit te veranderen op een aantal universiteiten in Nederland. Sinds 2007 werkt universitair hoofddocent Chiara Robbiano om het filosofiecurriculum aan het University College Utrecht diverser en inclusiever te maken. Samen met haar student Ada Harpole blikt ze terug op wat tot nu toe is bereikt en wat er nog meer gedaan kan worden.

Interculturele filosofie is een deelgebied van filosofie waarin filosofen verschillende bronnen uit andere culturele, linguïstische stromingen met elkaar verbinden. In de academische wereld wordt interculturele filosofie vaak nog steeds gezien als een aanvulling op Westerse filosofie. Chiara gaf haar eerste cursus in interculturele filosofie aan het University College Utrecht in 2007 onder de noemer ‘World Philosophies’.
“Het werd gezien als een leuke zomercursus, niet als een vereiste voor het volgen van een filosofiecursus in het tweede jaar aan het College. Maar ik realiseerde me dat deze verschillende perspectieven van over de hele wereld zo belangrijk zijn dat ze geïntegreerd zouden moeten worden in het reguliere cursusprogramma.” Iets later slaagde ze erin om ‘World Philosophies’ een officiële eerstejaars-cursus te maken. In de jaren daarna ontwikkelde Chiara nog drie cursussen over interculturele filosofie voor verschillende bachelorniveaus en schreef ze readers met primaire teksten van niet-Westerse filosofen. “Interculturele filosofie is niet meer alleen voor het plezier. Het is een serieus onderdeel van ons filosofieprogramma geworden.”
Interculturele filosofie is niet meer alleen voor het plezier. Het is een serieus onderdeel van ons filosofieprogramma geworden.
Hoewel Chiara’s achtergrond in de klassieke Griekse filosofie ligt, publiceert ze nu vooral over interculturele filosofie. Later dit jaar wordt het filosofieboek Key Concepts in World Philosophies uitgegeven door Bloomsbury Academic. Voor het boek hebben zij en haar mederedacteur Sarah Flavel 45 hoofdstukken van auteurs van over de hele wereld verzameld en geredigeerd, waarin de auteurs steeds een ander concept introduceren dat centraal staat in een filosofische traditie.
“Denk aan concepten als praxis, leegte, vitale kracht, epistemische frictie, lijden, ubuntu, geluk, heart-mind, creativiteit en gelijkheid. Onder de auteurs bevinden zich interculturele filosofen van wereldklasse. Ik geloof dat het een geweldig hulpmiddel kan zijn voor filosofieonderwijs voorbij de grenzen van de Westerse traditie.”
Filosofie diversifiëren
Ada, een derdejaarsstudent Filosofie en Literatuur aan het College, vindt het indrukwekkend dat een klein college zoals het University College Utrecht zo'n compleet programma heeft in niet-Westerse filosofie. “Hier kan je een volledige Filosofie-major gericht op vergelijkende en interculturele filosofie voltooien. Chiara’s klas ‘Who are we? Philosophical Views on Humans and Gods’ was mijn tweede filosofieklas aan het College, en de eerste waarin ik auteurs las die niet alleen wit en man waren. Het was nuttig om te zien dat niet-Westerse filosofen geen marginaal verschijnsel zijn in onze traditionele Westerse filosofiecanon, maar dat ze in gesprek kunnen gaan met de Westerse traditie en zodoende die werkelijk kunnen verrijken.”
Tegenwoordig richten meer universiteiten zich op het diverser maken van hun filosofieprogramma. Zo benoemde de Vrije Universiteit Amsterdam Monika Kirloskar-Steinbach vorig jaar tot buitengewoon hoogleraar in Diversifying Philosophy, en de Universiteit Leiden richtte een paar jaar geleden de bachelor Philosophy: Global and Comparative Perspectives op. Deze combineert Westerse perspectieven met die van India, Oost-Azië, Afrika en de Arabische wereld. Maar, zoals Ada en Chiara allebei opmerken, filosofie loopt nog steeds achter vergeleken met sommige andere academische disciplines waarin het programma nu kritisch wordt geëvalueerd.
“Er leeft een idee van een universele en noodzakelijke manier van filosofie beoefenen. Die neigt naar erg analytische en gericht op het Westen,” zegt Ada. Volgens Chiara komt deze specifieke benadering misschien wel voort uit de angst dat als iedereen verschillende aannames en regels voor gevolgtrekkingen tot het uitgangspunt neemt, het niet langer mogelijk is na te gaan of argumenten nauwkeurig zijn. “Wat ik ook zie, is dat collega’s twijfelen of studenten nog worden toegelaten tot masterprogramma's als ze zich niet genoeg richten op de Westerse filosofische traditie. En misschien is er ook de angst voor lesgeven in iets buiten hun comfortzone, hoewel ik juist denk dat dat is waar filosofie allemaal om draait.”
Er leeft een idee van een universele en noodzakelijke manier van filosofie beoefenen. Die neigt naar erg analytische en gericht op het Westen.
Andere stemmen
Voor Chiara is lesgeven in filosofie, onder andere, dat studenten uitgerust worden met een bepaalde methodologie. Hieronder vallen close reading, het vermogen om tekst te analyseren, zodat de onderliggende aanames en definities naar boven worden gehaald. “Dit allemaal vraagt om bescheidenheid. Je moet er bewust van zijn dat je kennis beperkt is, en je moet open blijven voor verschillende aannames en definities, mogelijk ook voor andere methodes. Als je bescheiden bent, kun je een gesprek aangaan, en een gesprek voeren met iemand die anders is dan jij is altijd belangrijk en verrijkend. Andere stemmen horen is de enige manier die ons verder kan brengen.”
Volgens haar maakt dit het diversifiëren van filosofie veel meer dan het toevoegen van vrouwen of mensen van kleur aan het lesprogramma. “Het gaat er niet om dat je nieuwe of verschillende perspectieven toevoegt aan het eind van het lesboek. Het gaat erom dat je echt in gesprek gaat en naar andere stemmen luistert. Die leren ons openheid, zodat we onze eigen aannames en waarden onder de loep nemen, en ze geven ons de kans om onze filosofische vaardigheden te trainen.”
Het gaat erom dat je echt in gesprek gaat en naar andere stemmen luistert.
De waarde van diversiteit
Voor Ada ligt het werkelijke plezier van filosofie daarin dat het relevant is buiten het formeel academische om, want het kan je ook helpen om je verder te ontwikkelen als persoon. “Filosofie draait allemaal om nieuwsgierig zijn en vragen stellen, net zoals we elke dag doen.” Chiara gelooft ook dat de methodologie die belangrijk is voor interculturele filosofie, onmisbaar is om wereldburgers en verantwoordelijk als mens te worden. “We moeten elke dag praten en grenzen oversteken, als we samen zijn met onze familie of boodschappen doen.” De komende jaren wil Chiara de dialogische methode die ze gebruikt bij haar lessen toepassen op andere vakken en buiten de academische wereld. “Het is overal belangrijk om het perspectief van anderen te zien en werkelijk te leren om gesprek met elkaar te voeren. De waarde van diversiteit is voor mij dat ik altijd dankbaar ben als ik iemand ontmoet die een andere kijk op dingen heeft.”
Verder lezen en kijken
- Food for Thought, een documentaireserie en boek over interculturele filosofie, 2018. Met Chiara Robbiano en studenten van het University College Utrecht.
- Monika Kirloskar-Steinbach and Leah Kalmanson, “Views from everywhere”, Aeon, 7 maart 2022
- Bryan Van Norden en Jay Garfield, “If Philosophy Won’t Diversify, Let’s Call It What It Is”. The New York Times, 11 mei 2016