De circulaire ontmanteling van het Aardwetenschappengebouw

A material world: de reis van materialen door het verleden, het heden en de toekomst

De Universiteit Utrecht wil in 2030 klimaatneutraal zijn. Daar hoort ook een flinke reductie van onze CO₂-voetafdruk bij. Bij het herontwikkelen van onze campus valt daar dus winst te behalen. We bouwen toekomstbestendig en zo veel mogelijk circulair. Maar wat als we een gebouw moeten slopen?

Allereerst denken we na of het gebouw toch niet een nieuwe bestemming kan krijgen. Zo is al eerder besloten om het van Willem C. van Unnikgebouw en het Hugo R. Kruytgebouw te herontwikkelen. Doordat de betonnen constructies overeind blijven, zijn er veel minder nieuwe grondstoffen nodig. En daar gaat het om. In een circulaire economie bestaat er geen afval en gebruiken we grondstoffen steeds opnieuw. Daarom is voor het Aardwetenschappengebouw gezocht naar de meest circulaire manier van ontmantelen en hebben we de handen ineen geslagen met een marktpartij.

Er is in de bouw nog veel te leren over circulair ontmantelen en -bouwen. Dit project had precies dat als doel: wat kan de universiteit ervan leren? En de aannemer? Wat werkt goed en wat moet de volgende keer anders? In dit verhaal ga je in vogelvlucht door het verleden, het heden en de toekomst van het voormalige Aardwetenschappengebouw.

Het Aardwetenschappengebouw is in het begin van de jaren ’70 gebouwd. Die tijd stond de bouw in het teken van de opkomst van beton. Door de combinatie beton en asbest, met zijn flexibele, oersterke en brandwerende eigenschappen, kon men in vormen bouwen waar men eerder alleen van kon dromen. Asbest is in die periode veelvuldig in de gebouwen toegepast, waaronder in het Aardwetenschappengebouw. Daar was het van top tot teen verwerkt: van de dakbedekking tot in de rioleringsbuizen.

Met de jaren groeide de kennis over de nadelen van asbest. De gezondheidsrisico’s zijn inmiddels bekend en asbest is verboden. Zolang het ongeroerd in een gebouw aanwezig is, is er geen reden tot zorg. Maar voor de ontmanteling van het aardwetenschappengebouw was asbest wel één van de grote obstakels. Want hoe zorg je ervoor dat zoveel mogelijk elementen op een hoogwaardige manier worden hergebruikt als asbest in bijna alle gebouwonderdelen is verwerkt?

Grootschalige sanering

De ambitie om het gebouw circulair te ontmantelen en zo veel mogelijk materiaal hoogwaardig te hergebruiken, zorgde ervoor dat bijna alles in het gebouw eerst gesaneerd moest worden. Toen de sanering van start ging werd het gebouw ingepakt. Met als hoogtepunt een dak op de binnenplaats. Dit dak zorgde er niet alleen voor dat de sanering veilig uitgevoerd kon worden, maar ook dat de omgeving minder last had van opwaaiend stof en lawaai van de bouwplaats.

In totaal is er 211 ton (211.000 kilo) asbesthoudend materiaal afgevoerd vanaf het Aardwetenschappengebouw. Door onder andere kabels, kabelgoten en plafondroosters schoon te maken, is 22.6 ton aan materiaal uit het Aardwetenschappengebouw alsnog hoogwaardig gerecycled.

In onderstaande video is in een 3D-animatie te zien hoe het Aardwetenschappengebouw is gesaneerd en ontmanteld. 

Nadat het gebouw van top tot teen gesaneerd was, kon er een goede inventarisatie gemaakt worden van welke materialen in aanmerking kwamen voor hoogwaardig hergebruik. Hierbij werden de materialen in het kader van circulariteit op drie niveaus onderscheiden:

1. Elementen: bestaan uit één of meer componenten/bouwproducten. Bijvoorbeeld de betonnen borstwering en het casco.
2. Componenten/bouwproducten: bestaan uit één of meer bouwmaterialen. Bijvoorbeeld bakstenen.
3. Bouwmaterialen: bestaan uit één of meer grondstoffen. Materiaal van de laagste ‘waarde’, bijvoorbeeld betonpuin.

Hoeveel er per categorie is bespaard, is terug te lezen in het totaaloverzicht CO₂-besparing per elementen / component.

Wanneer producten niet één-op-één hergebruikt kunnen worden, wordt het product als halffabricaat op de markt gezet, of als onderdelen aangeboden. Wanneer ook dit niet lukt wordt het product als grondstof weggezet. Aannemer Dusseldorp heeft als inschrijver de opdracht gewonnen om het Aardwetenschappen gebouw circulair te ontmantelen. Zij hebben met de inventarisatie-app en ‘materialenbeslisboom’ een goed onderbouwde keuze voor hergebruik van alle materialen gemaakt. Door de vrijkomende materialen op locatie en in het pand op te slaan is er tijd gecreëerd om te zoeken naar afzetkanalen voor hoogwaardig hergebruik. Hierdoor is er tegelijkertijd bespaard op transportkosten.

In de onderstaande afbeelding wordt dit proces van waarde in circulariteit uitgelegd.

De materialen en producten uit het Aardwetenschappengebouw kwamen vooral uit in de categorie ‘hoogwaardig hergebruik’: R3 – R8.

Van alle materialen uit het gebouw die hergebruikt konden worden is er een top vijf gemaakt met wat het meeste CO₂ heeft bespaard:

In totaal is er 1.441.956 kg CO₂ (afgerond 1.442 ton) bespaard door het hoogwaardig hergebruik van de verschillende materialen en producten die vrijkwamen tijdens de sloopwerkzaamheden. Deze 1.442 ton CO₂ staat gelijk aan 8.363.600 km rijden met een auto met gemiddeld brandstofverbruik. Dit zijn 208 rondjes om de aarde.*

*Eén Ton CO₂ staat gelijk aan 5.800 km met een gemiddelde auto, omtrek aarde is 40.075 km.

Ter vergelijking: om een hoeveelheid van 1.442 ton CO₂ te compenseren zijn er 72.100 bomen nodig die voor een periode van 1 jaar CO₂ opnemen.*

* Per ton CO2 moeten er circa 50 bomen 1 jaar lang CO2 opnemen.

Materialen uit het Aardwetenschappengebouw hebben op verschillende plekken in het Utrecht Science Park een nieuw leven gekregen. Zo komen in het Vening Meinesz C-gebouw houten systeemwanden met melkglas uit de noordvleugel van het Aardwetenschappengebouw terecht. En in de toekomst krijgen de binnendeuren, kasten, interieur en de houten vloer uit het Aardwetenschappengebouw in de kelderbakken van het Van Unnikgebouw een nieuwe bestemming. Ander meubilair uit het gebouw is ingezet door Stichting Veelzeijdig. Stichting Struikroven heeft de planten die in het gebouw stonden een nieuwe bestemming gegeven.

Ook de beveiligingscamera’s en de bestrating rondom het gebouw zijn hergebruikt, bijvoorbeeld rond de voordeur van PNYX. Het hergebruik van bestrating is overigens een standaard procedure. Dit heeft dus geen extra CO₂ -winst opgeleverd, want bij de berekening van de milieukosten van bestratingsmateriaal wordt er al vanuit gegaan dat deze bij einde leven weer grotendeels elders hergebruikt worden.

Tot slot zijn in het Aardwetenschappengebouw zelf de voormalige schachtdeuren opnieuw toegepast. Daar zijn sparingen (gaten in de vloer) mee dichtgezet als tijdelijke voorziening tijdens de ontmanteling. En was het hierdoor niet nodig om nieuw constructiehout te gebruiken. Voor het materiaal zelf is het uitstel van executie, maar wel op een zinvolle wijze.

Marktplaats voor bouwmaterialen

De materialen die binnen de universiteit geen tweede leven konden krijgen, zijn op de marktplaats van stichting INSERT geplaatst. Aannemer Dusseldorp Infra, Sloop en Milieutechniek BV is kernpartner van deze stichting. Het doel van INSERT is een platform te creëren waar gebruikte materialen uit de bouw en buitenruimte en groenobjecten aangeboden worden voor een tweede leven.

Via de INSERT Marktplaats hebben we een aantal materialen kunnen verkopen, dit waren alle houten planken van de archiefkast, dit was in totaal 3,2 ton aan gewicht. Ook de ijzeren balken van de glaswasinstallatie hebben we op dit platform weg kunnen zetten. Dit was in totaal 9,1 ton aan gewicht. De andere materialen voor direct hergebruik zijn afgenomen door onze vaste handelaren, de UU en andere vaste partners.

Geraamte in goede staat

De grootste milieuwinst bleek niet vanuit de voorafgaande berekeningen te komen, maar werd  tijdens de ontmanteling ontdekt. Stukje bij beetje werd het gebouw gestript van materialen, totdat het geraamte van het gebouw zichtbaar werd. De technische staat van dit zogenoemde casco bleek veel beter te zijn dan gedacht. Dit was een enorme kans om nog veel meer CO₂-te besparen. Door het behoud van alleen het casco is er zo’n 1.4 00 ton CO₂ bespaard. Deze besparing komt door het niet slopen, geen afvoer van materialen, en geen aanvoer van nieuw beton. Deze besparing staat gelijk aan ongeveer 933 jaar elektriciteitsverbruik (grijs) door een gemiddeld huishouden in NL (gemiddeld elektriciteitsverbruik per huishouden per jaar: 2765 kWh, bron: Milieucentraal. 1800 kWh is 1 ton CO₂). Als het casco gesloopt zou worden er een nieuw gebouw van dezelfde omvang gebouwd zou moeten worden, dan ‘kost’ dit 2.500 ton CO₂. 2.500 ton CO₂ is te vergelijken met het energieverbruik van zo’n 125 huishoudens over een jaar.

De positieve milieu-impact van hergebruik van het casco is daarmee groter dan alle andere acties op circulariteit in dit project bij elkaar opgeteld. De winst zit in het niet te hoeven slopen, afvoeren van het puin van het casco en dat geldt daarmee ook voor niet nieuwe materialen voor het toekomstige gebouw te hoeven aanvoeren en fabriceren.

Toekomstvisie

Tegelijkertijd moest het casco wel passen in de toekomstvisie van het perceel in het geval van hergebruik. Maar omdat hier in de toekomst een gebouw met lab- en kantoorfuncties komt, de functies die het voormalig Aardwetenschappengebouw ook vervulde, zijn de afmetingen van het casco en de aanwezigheid van technische ruimtes en schachten uitstekend voor de toekomst.

Afwegingen

Omdat het casco al voldeed aan deze functies werd er een afweging gemaakt tussen twee mogelijkheden. Eén: helemaal nieuw dus 100% naar het zin en voor het ontwerp, of optie twee: kosten maken omdat je met een bestaand casco werkt en dus aanpassingen moet maken die je met optie één niet had hoeven te maken. Daarnaast biedt de vorm van het gebouw ruimte voor optopping (één of meerdere nieuwe bouwlagen boven op een bestaand gebouw bouwen), wat zorgt voor de nodige flexibiliteit voor een toekomstige ontwikkelaar. Op basis van deze factoren is besloten het casco te behouden. Door deze keuze is een aanzienlijke CO₂-besparing gerealiseerd.

Transitiegebouw

Op basis van deze factoren is besloten het casco te behouden. Door deze keuze is een aanzienlijke CO₂-besparing gerealiseerd. Het betonnen geraamte blijft dus staan en wordt de basis voor het nieuwe ‘Transitiegebouw’ dat om het casco heen gebouwd wordt. Het transitiegebouw krijgt laboratoria en kantoren. Het biedt ruimte aan een deel van de onderzoeksgroepen die in het Hugo R. Kruytgebouw zitten. Zo kan het Kruytgebouw op termijn leeg worden herontwikkeld.