De gedragsstrategieën van de politieke elite

Orbans propaganda
Foto van een Billboard van Fidesz, de politieke partij van de Hongaarse premier Viktor Orbán tijdens de verkiezingen van 2018.

De maatschappelijke ontwrichting door het Corona virus raakt ons allemaal, en op heel verschillende manieren. Ze heeft gevolgen voor onze gezondheidssituatie, ons sociale leven en dagelijks werk, school of opleiding. Maar de crisissituatie heeft ook gevolgen voor de samenleving als geheel, de economie, de politiek, bestuur en management. Wat zien bestuurs- en organisatiewetenschappers van de Universiteit Utrecht? 

Aflevering 2: Barbara Vis, hoogleraar Politiek en Bestuur, kijkt naar de reactie van de politieke elite op de crisis en herkent vier gedragsstrategieën: uitbuiting, volledigheid, vuistregels en vermijding. ‘Een voorbeeld van uitbuiting zien we bij de Hongaarse minister-president Orbán. Hij heeft de onzekerheid rond de Coronacrisis aangegrepen om zijn eigen macht te vergroten.’

Vermijding is geen optie meer, uitbuiting een risico

‘De Coronacrisis gaat gepaard met veel onzekerheid,’ zegt Barbara Vis, ‘bijvoorbeeld over hoe het aantal besmettingen zich gaat ontwikkelen en wat het effect op de economie zal zijn. Wat mij vooral intrigeert is hoe politieke elites – zoals regeringen of politici – reageren op zulke onzekerheid. Welke gedragsstrategieën zetten ze in? 

Gebaseerd op inzichten uit de politicologie, bestuurskunde, psychologie en gedragseconomie, zien we vaak een van deze vier gedragsstrategieën: (1) uitbuiting, (2) volledigheid, (3) vuistregels en (4) vermijding. 

Voor politieke elites houdt onzekerheid zowel kansen als beperkingen in. Zo kan de onzekerheid in het eigen voordeel worden gebruikt. Als dat gebeurt, is er sprake van strategie 1— uitbuiting. Een voorbeeld van deze strategie zien we bij de Hongaarse minister-president Orbán. Orbán heeft de onzekerheid rond de coronacrisis aangegrepen om zijn eigen macht te vergroten en de persvrijheid verder te beperken. Nu het voorstel om de noodtoestand in Hongarije met onbepaalde tijd te verlengen is aangenomen, kan Orbán zonder toestemming van het parlement besluiten blijven nemen. In het jaarlijkse rapport van Varieties of Democracy wordt Hongarije inmiddels bestempeld als een electorale autocratie. 

Strategie 2 —volledigheid— is in de context van een pandemie als deze ingewikkelder. Als politici deze strategie gebruiken, zetten ze in op het verkrijgen van zo volledig mogelijke informatie. En dat kost tijd. De strategie “volledigheid” is te herkennen bij Minister Slob van Onderwijs, die een cruciaal RIVM-rapport afwacht alvorens het besluit te nemen over de openstelling van scholen na 6 april. Politici gebruiken de strategie “volledigheid” om tot een besluit te komen dat gebaseerd is op gedegen (wetenschappelijke) inzichten. Hoewel het RIVM-rapport vast nieuwe inzichten zal opleveren, zullen die vast gepaard gaan met onzekerheidsmarges. Echte “volledigheid” is in deze context dus geen optie.   

Dat 'uitbuiting' mogelijk ook buiten Hongarije een reëel gevaar gaat vormen voor het functioneren van de liberale democratie valt helaas niet uit te sluiten.

Barbara Vis

Strategie 3—vuistregels, ofwel vereenvoudigende beslisregels—worden bijvoorbeeld toegepast als een land kopieert wat een buurland doet. In Nederland—en eigenlijk in heel Europa—zien we dit vooralsnog wellicht verrassend weinig: elk land komt redelijk autonoom tot een eigen pakket maatregelen (die dan weer wel veel overeenkomsten hebben).

De vierde strategie —vermijding—is op dit moment voor geen enkele politicus nog een optie; daarvoor zijn de effecten veel te zichtbaar. De Amerikaanse president Trump hanteerde deze strategie, waar je ook ontkenning onder kan scharen, relatief lang. Ook de inschatting van het European Centre for Disease Prevention and Control op 9 januari 2020, dat er maar een kleine kans was dat het Coronavirus de Europese Unie zou bereiken, past bij deze strategie.’

Welke gedragsstrategieën zullen politieke elites gebruiken in reactie op de nog komende onzekerheid? 

‘Dat is een empirische vraag,’ antwoordt Barbara Vis, “Volledigheid” blijft vermoedelijk nog lange tijd ingewikkeld. En dat “uitbuiting” mogelijk ook buiten Hongarije een reëel gevaar gaat vormen voor het functioneren van de liberale democratie valt, helaas, niet uit te sluiten.’