Bredere expertise nodig op weg naar open post-coronasamenleving
Wetenschappers pleiten voor de oprichting van een interdisciplinar onderzoeksplatform Covid-19, met als taak het ontwerpen, doorrekenen en het evalueren van exitstrategieën. Medici, gedragspsychologen en economen zijn daarbij noodzakelijk. Maar het is minstens zo belangrijk om andere experts, op gebieden zoals mensenrechten, privacy, en sociaaleconomische grondrechten, te betrekken bij het ontwerpen van de post-coronasamenleving.
Het is duidelijk dat we de laatste weken in rap tempo bezig zijn de normale condities voor een open samenleving tijdelijk in te perken. Om te voorkomen dat deze blijvend schade oplopen, is het juist nu nodig om af te wegen welke beperkingen van vrijheden in de pandemie-bestrijding aanvaardbaar zijn. Want het doel van de pandemiebestrijding heiligt niet alle middelen.
Mensenrechten in open samenleving
Mensen- en burgerrechten vormen de basis van een open samenleving. Uiteraard hebben burgers een recht van bescherming tegen vermijdbare en zwaarwegende gezondheidsrisico’s. In deze zin zijn op het eerste gezicht vooral maatregelen tot bescherming van kwetsbare groepen rechtvaardig. Niet verwonderlijk dus dat de overheid vooral virologen, epidemiologen en IC-artsen als autoriteiten accepteert bij het bepalen van de juiste maatregelen. Maar welke rol hebben zij in de besluitvorming? En is het voldoende om te varen op expertise uit die hoek? Hoogleraar Beatrice de Graaf wees er in het Financieel Dagblad al op dat het verstandig is om ook experts uit andere gebieden te raadplegen.
De rechten op gezondheidsbescherming gelden niet onbeperkt; ze worden begrensd door andere rechten, zoals vrijheidsrechten, het recht op privacy, politieke en sociaaleconomische rechten. Deze rechten zijn slechts effectief als de instituties die ze moeten beschermen en handhaven ook stabiel en betrouwbaar zijn.
Recht op onbespied burgerschap
Naast het recht op gezondheid vormt het recht op privacy en onbespied burgerschap een belangrijk uitganspunt. Het gemak waarmee we massaal zijn overgegaan op online platformen voor allerlei civiele functies, zoals onderwijs en groepscommunicatie, is een blijk van onze flexibiliteit in tijden van corona, maar creëert ook risico’s. De grip van tech-bedrijven op het dagelijks leven van Europese burgers neemt in deze tijd versneld toe.
Ook komt het digitaal traceren van besmettingen door het automatisch delen van locatiegegevens van onze mobiele telefoon nu serieus in beeld als deel van een ‘slimme’ exit-strategie uit de lockdown. Niet voor niets wordt er door wetenschappers op grote schaal kritiek geuit op de inzet van de zogenoemde corona-apps, onder meer via een brief aan het kabinet. Vanuit de Universiteit Utrecht ondertekenden hoogleraren Janneke Gerards, José van Dijck, Pinar Yolum, Albert Meijer, Anna Gerbrandy, dr. Mirko Tobias Schäfer en Maranke Wieringa de brief.
Het gebruik van dit soort technologie werkt alleen met een goede inbedding in het publieke zorgstelsel en de rechtsstaat, schreven de Utrechtse hoogleraren Albert Meijer en José van Dijck hierover in De Volkskrant. In hoeverre is het legitiem om de deur naar vergaande privacyschending en surveillancemacht - door bedrijven en overheid - verder open te zetten? Zulke maatregelen zijn moeilijk terug te draaien omdat het gevaar voor pandemieën altijd op de loer blijft liggen.
Toenemende economische verschillen
Hetzelfde geldt voor sociaaleconomische rechten. Veel oplossingen die nu worden aangedragen, zullen de reeds bestaande grote economische verschillen tussen mensen en landen alleen maar vergroten. Bijvoorbeeld op het gebied van baanzekerheid, schrijft socioloog Tanja van der Lippe in het Parool van 12 april. Ook economische solidariteit komt door de crisis onder druk te staan, betogen Utrechtse economen Rens van Tilburg en Joop Schippers.
Veel oplossingen die nu worden aangedragen, zullen bestaande grote economische verschillen alleen maar vergroten
Generieke maatregelen die vanuit medisch oogpunt logisch zijn, pakken voor uiteenlopende groepen heel verschillend uit. Thuisonderwijs zal er heel anders uitzien voor kinderen van ouders die laagopgeleid zijn en die niet beschikken over een eigen laptop, een rustige omgeving en een goede wifi-aansluiting, zelfs in die mate dat hun recht op onderwijs in gevaar komt. Vuilnismannen, verpleegkundigen, pakketbezorgers en vakkenvullers werken door en leggen daarmee hun gezondheid extra in de waagschaal. ZZP’ers zonder spaargeld maken zich logischerwijs meer zorgen over hun toekomst dan werknemers in loondienst en met een pensioen. ‘De crisis maakt duidelijk dat de huidige regelingen rond zzp’ers niet houdbaar zijn’, zei hoogleraar arbeidseconomie Joop Schippers eerder al in de Volkskrant.
De pandemie en daaropvolgende overheidsmaatregelen kunnen daarnaast verstrekkende gevolgen hebben voor de gelijkheid tussen werkende mannen en vrouwen, aldus Mara Yerkes van de Utrechtse Gender and Diversity Hub. En dan zijn er ook nog de risico's voor vluchtelingen en migranten, die nu in het debat haast volledig buiten beschouwing blijven.
Veranderende spelregels
Duidelijk is dat er nu brede politieke en maatschappelijke steun is om tenminste enkele van deze groepen te helpen. Maar hoe sterk blijft die steun blijft als deze crisis langer duurt en de kosten steeds hoger oplopen? En wat betekent dit voor de sociaaleconomische rechten van zwakkere groepen?
De nieuwe spelregels ontstaan nu vrij plotseling, in een krachtenveld waar een regulier maatschappelijk en politiek debat moeilijk is.
Op dit moment gaat het dus niet uitsluitend om het tijdelijk buiten werking stellen van vrijheidsrechten, zoals het recht op samenkomen en bewegingsvrijheid. Van deze rechten is het onwaarschijnlijk dat ze langdurig worden teruggedraaid. De vraag is eerder in hoeverre de economische, maatschappelijke en culturele spelregels door deze crisis gaan veranderen. Dat kan een grote en langdurige impact hebben op de toekomst van onze samenleving en op de grondrechten. De nieuwe spelregels ontstaan nu vrij plotseling, in een krachtenveld waar een regulier maatschappelijk en politiek debat moeilijk is.
Brede expertise betrekken bij afwegingen
Natuurlijk zijn wij ons ervan bewust dat de politiek nu onder enorme tijdsdruk beslissingen moet nemen, dus dit is niet het moment voor een theoretische discussie. In Nederland zijn we gezegend met een sterk stelsel van onafhankelijke instellingen die gedegen onderzoek hebben gedaan en kunnen helpen bij het vinden van afgewogen beslissingen. Juist in crisissituaties als deze is het belangrijk dat onze regering niet alléén naar de viroloog en epidemioloog luistert, maar brede wetenschappelijke en maatschappelijke expertise betrekt bij de afweging tussen grondrechten en belangen. In kranten en via andere kanalen klinken steeds meer geluiden die dit onderstrepen. Duitsland lijkt al gehoor te geven aan die oproep door filosofen, historici, theologen en juristen een rol te geven in de besluitvorming van de overheid.
Democratische samenleving versterken
Het is dus belangrijk dat we in de komende maanden snel én goed nadenken over de manier waarop afwegingskaders van de vrijheden en grondrechten kunnen handhaven. Daarbij moeten we de verleiding weerstaan om, met een beroep op de noodsituatie, de bestaande democratische en rechtsstatelijke instituties te negeren. Juist nu kunnen we laten zien hoe belangrijk zij zijn voor onze veerkracht; zo kan de democratische open samenleving versterkt uit deze pandemie komen.
Dit artikel is gebaseerd op een tekst door Bas van Bavel (hoogleraar Geschiedenis), José van Dijck (hoogleraar Media) en Marcus Düwel (hoogleraar Filosofie), verbonden aan Institutions for Open Societies, een van de expertisegebieden van de Universiteit Utrecht.
