Onderzoek UCALL

Als gevolg van emissies van schadelijke stoffen, bijvoorbeeld stikstof, staat de kwaliteit van de fysieke leefomgeving in bepaalde delen van Nederland (stevig) onder druk. Welke rol kan het aansprakelijkheidsrecht (niet) spelen in het verbeteren van de kwaliteit van de fysieke leefomgeving? Onder welke omstandigheden kan een bedrijf, of zelfs bestuurder van zo’n bedrijf, strafrechtelijk of civielrechtelijk aansprakelijk zijn? En, kan de inzet van het civiele recht of het strafrecht bijdragen aan het ontstaan van een betere leefomgeving? Ook komt de vraag naar voren wanneer de overheid aansprakelijk is voor schade die ontstaat door vervuiling van de fysieke leefomgeving.

Nieuwe technologieën brengen kansen met zich, maar zeker ook vragen over de betekenis van nieuwe technologieën voor aansprakelijkheid en verantwoordelijkheid. Die vragen rijzen zowel in strafrechtelijk als civielrechtelijk verband.

Kan kunstmatige intelligentie op een verantwoorde manier worden gebruikt om het recidiverisico van veroordeelden te bepalen? Wetenschappelijk onderzoek wijst erop dat het stimuleren van de hersenen met lichte stroomstootjes agressie kan verminderen. Mag de rechter een veroordeelde verplichten om zo’n behandeling te ondergaan om nieuwe strafbare feiten te voorkomen? En mag dat ook als daarvoor een hersenoperatie nodig is?

Wat betreft het civiele recht rijzen vragen als: wie is aansprakelijk als een ongeluk gebeurt met een zelfrijdende auto? Moet er een nieuw aansprakelijkheidsrechtelijk regime komen voor autonome intelligente systemen? Hoe verdelen we onzekerheden over de mogelijke risico’s die meekomen met nieuwe technologieën? En, wat is de betekenis van het voorzorgbeginsel in dit verband?

Met enige regelmaat wordt de maatschappij geconfronteerd met omvangrijke, maatschappijbrede, schade. Denk aan schade door beroepsziekten, Groningse aardbevingsschade, schade in de context van de toeslagenaffaire, long covid en letselschade in zijn algemeenheid. Hoe kan zulke schade betekenisvol en rechtvaardig worden verdeeld en afgehandeld? En, wanneer is er daarbij ruimte voor het (civiele) aansprakelijkheidsrecht? Biedt dat (civiele) aansprakelijkheidsrecht voldoende mogelijkheden tot een adequate afhandeling van schade? En doet het civiele aansprakelijkheidsrecht recht aan de behoefte aan herstel van de slachtoffers?

Multinationals werken ook in landen waar minder toezicht is op arbeidsomstandigheden en op milieuvoorschriften of waar veel corruptie is. Hoe kunnen grote bedrijven ter verantwoording geroepen voor mensenrechtenschendingen als dat niet ter plekke kan? En zo ja, hoe ver gaat de verplichting van ondernemingen om mensenrechten in acht te nemen?

De Urgenda-zaak en de Shell-klimaatzaak hebben laten zien dat de rechter niet meer om de vraag heen kan of overheden en bedrijven verplicht zijn om maatregelen te treffen om hun broeikasgasuitstoot te beperken. Inmiddels zien we ook wereldwijd een toename van civielrechtelijke zaken over (verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid voor) klimaatverandering. Maar, hoe verdelen we de verantwoordelijkheid voor het tegengaan van gevaarlijke klimaatverandering en de gevolgen daarvan? En is het wel aan de rechter om hier een oordeel over te vellen, of is dit een taak van regering en parlement? En kan de rechter wel goed beoordelen wat de oorzaken en effecten zijn van klimaatverandering? Ten slotte speelt de (empirische) vraag in welke mate dit soort klimaataansprakelijkheidsprocedures bijdragen aan het tegengaan van klimaatverandering.

Ucall’s empire is een project waarbij de multidimensionale en empirische bestudering van verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid centraal staat. Het doel hierbij is om empirisch-juridisch onderzoek, en de bijbehorende methode, te ontwikkelen. Dat doen we in relatie tot een specifiek onderwerp dat verband houdt met verschillende sub-rechtsgebieden.

In 2019 is het eerste deel van verschenen (Assumpties Annoteren, Boom juridisch: Den Haag 2019). In die bundel verkennen we de houdbaarheid van aannames die rechters maken over de empirische werkelijkheid  (bijv. ‘aansprakelijkheid voor onzekere risico’s leidt tot defensieve innovatie’). Daarbij hebben we ook beoordeeld in hoeverre deze aannames worden ondersteund door het beschikbare empirische bewijs over die specifieke aanname (bijv. ‘in hoeverre is er bewijs voor defensieve innovatie-effecten?’).

Het tweede project had betrekking op het gebruik van maatschappelijke opvattingen in de rechtspraak. In hun oordeelsvorming verwijzen rechters soms naar de maatschappelijke opvattingen over een bepaalde kwestie (‘maatschappelijke opvattingen’ en ’verkeersopvattingen’).

In Opvattingen Onderzoeken (Boom juridisch: Den Haag 2021) heeft Ucall een empirische, kwalitatieve onderzoeksmethode toegepast, bestaande uit vragenlijsten die zijn beantwoord door burgers, om te analyseren in hoeverre de door rechters gebruikte maatschappelijke opvattingen overeenkomen met de opvattingen van Nederlandse burgers over de specifieke kwestie.
Zo wordt ingegaan op maatschappelijke opvattingen over de strafrechtelijke aansprakelijkheid voor seks met minderjarigen, de betekenis van Amerikaanse economische sancties voor de geldigheid van contracten en de aansprakelijkheid van een ziekenhuis voor gebrekkige medische hulpmiddelen.