Artikel 4 – Verbod van slavernij

Wat betekent dit recht?

Slavernij is de meeste extreme vorm van dwangarbeid en ontmenselijking. Tot slaaf gemaakten worden daarbij, bij wet, letterlijk het eigendom van andere mensen of leven in daarmee vergelijkbare omstandigheden. Het betekent het vasthouden van mensen tegen hun wil én hen dwingen te werken en andere dingen te doen voor hun eigenaar, vaak onder slechte omstandigheden. Slavenhandel betekent het verhandelen van mensen als objecten of eigendommen.

Horigheid of dienstbaarheid zijn vormen van onvrijheid waarbij mensen onder dwang en dus tegen hun wil voor anderen moeten werken. Ze zijn daarbij niet letterlijk iemands bezit, maar wel onvrij.

Artikel 4 verbiedt al deze praktijken onder alle omstandigheden, dus ook tijdens oorlogen of noodsituaties.

Slavernij kan men overal aantreffen. Het is een onkruid dat in iedere grond groeit.

Wat is de geschiedenis van dit recht?

Klassieke slavernij

Slavernij heeft in allerlei vormen in bijna de hele geschedenis van de mensheid bestaan, op vrijwel alle continenten. Vaak waren mensen daarbij wettelijk het bezit van andere mensen, van generatie op generatie. In de moderne tijd hadden veel Europese landen, waaronder Nederland, met geweld koloniën opgezet, waarin slavernij formeel, en vaak op grote schaal, bestond.  Mensen werden daarbij gevangen genomen, verhandeld en tot slaaf gemaakt. Ze moesten werken voor hun eigenaar, vaak onder onmenselijke omstandigheden. Vooral in de achttiende en negentiende eeuw waren zulke praktijken verbonden aan denkbeelden over vermeende superioriteit en inferioriteit van verschillende ‘rassen’.

Horigheid of dienstbaarheid

Ook horigheid heeft in vele varianten bestaan. Het feodale stelsel in de Europese Middeleeuwen was hier een voorbeeld van. Boeren waren verbonden aan een landbezitter, waardoor ze al hun oogst (of een gedeelte) moesten afstaan. Hoewel dit in de loop der tijd in de meeste landen wettelijk is afgeschaft, bestaan er in de praktijk ook nu nog vormen van onvrije werkomstandigheden.

Internationaal verbod

In de loop van de 19e eeuw werd slavernij in de meeste Westerse landen en hun toenmalige koloniën verboden, mede door het verzet door tot slaaf gemaakten zelf tegen deze onmenselijke praktijken. Nederland was een van de allerlaatste landen die dat deden. Ook sloten verschillende landen verdragen om slavernij tegen te gaan en slavenhandel internationaal te verbieden. Zulke verboden betekenden in de praktijk niet dat slavernij overal daadwerkelijk werd afgeschaft.

Slavernij tijdens oorlogen

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden Joden en andere vervolgde groepen feitelijk als slaven gebruikt. Miljoenen mensen werden gedwongen te werk gesteld, in Europa, Azië en elders. De dwangarbeid en de schending van basale mensenrechten in werk- en concentratiekampen waren een directe aanleiding voor het opstellen van Artikel 4. Staten kwamen tot de conclusie dat het begrip slavernij zich ontwikkelt en er dus nieuwe vormen van slavernij bestaan die moeten worden bestreden.

Waar en hoe is dit recht vastgelegd?

Artikel 4 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens stelt een verbod op slavernij en dwangarbeid in.

In artikel 5 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie is ook een verbod op dwangarbeid, slavernij en mensenhandel vastgelegd.

Ook in artikel 8 van het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten staat een verbod op slavernij en slavenhandel. Daarin staat ook welke vormen van gedwongen arbeid niet zijn toegestaan.

Binnen de Internationale Arbeidsorganisatie van de Verenigde Naties, waar ook Nederland lid van is, zijn ook meerdere verdragen aangenomen die dwangarbeid verbieden.

Hoe actueel is dit mensenrecht?

Het begrip slavernij verandert en we spreken nu niet meer over slaven, maar over tot slaaf gemaakten. Je zou misschien denken dat het aantal tot slaaf gemaakten afneemt, maar het neemt juist toe. In 2023 waren er bijvoorbeeld ongeveer 50 miljoen mensen die vaak werden onderworpen aan dwangarbeid, seksuele uitbuiting, gedwongen huwelijken en gedwongen opsluiting. 50 miljoen slaven in de nieuwe betekenis van slavernij, wellicht meer dan ooit eerder in de geschiedenis.

Moderne slavernij

Een voorbeeld van moderne slavernij was het WK voetbal Qatar in 2022. Arbeidsmigranten werden gedwongen om in slechte omstandigheden te werken aan de bouw van de enorme voetbalstadions. Ze moesten lange uren werken in de hitte, in een onveilige werkomgeving, en werden nauwelijks betaald. Bovendien moesten veel van hen hun paspoort inleveren, waardoor ze moeilijk konden vertrekken. Door deze slechte omstandigheden zijn veel arbeidsmigranten overleden.

Seksuele uitbuiting

Ook seksuele uitbuiting komt vaak voor, ook in Nederland. Vrouwen (en soms mannen) worden tegen hun wil verhandeld met het doel om seksuele handelingen te verrichten. Vaak worden zij ook tegen hun wil vastgehouden en mogen ze geen contact meer hebben met hun omgeving.