Artikel 21 – Kiesrecht

"Het recht om te kiezen wie het land bestuurt, vormt een essentieel recht voor alle burgers. Dat vrouwen pas vanaf 1919 het recht kregen om te stemmen, lijkt nu onvoorstelbaar, maar is feitelijk niet eens zo lang geleden."

Wat betekent dit recht?

Artikel 21 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) gaat over politieke en democratische rechten van burgers. Het artikel geeft mensen het recht om deel te nemen aan het bestuur van hun land. De wil van het volk moet altijd de basis zijn voor het handelen van de overheid. Door periodieke verkiezingen te garanderen zorgt dit artikel ervoor dat het volk regelmatig opnieuw kan kiezen en wordt de route naar een dictatuur moeilijker.

Democracy and human rights are inseparable. We cannot have the one without the other.

Wat is de geschiedenis van dit recht?

Juist na de Tweede Wereldoorlog was er behoefte aan deze democratische rechten in de UVRM. De partij van Hitler deed dan wel mee aan de verkiezingen, maar Hitler was zelf niet gekozen door het Duitse volk. Door de ‘machtigingswet’ kon Hitler vier jaar lang zonder het parlement wetten vaststellen. Ook deze machtigingswet was niet democratisch tot stand gekomen. De tegenstemmers werden zo geïntimideerd dat ze niet meer tegen durfden te stemmen.

Tijdens de besprekingen van artikel 21 UVRM was er discussie over of het recht op verzet tegen het overheidsbestuur ook opgenomen moest worden. Een aantal partijen vond dat het volk recht heeft op verzet tegen de overheid als er niet voldoende naar haar wil geluisterd wordt. Andere partijen vonden het belangrijk dat de nadruk lag op de plicht voor burgers om zich aan de wet te houden.

Uiteindelijk is het recht op verzet niet in artikel 21 opgenomen. De oprichters kozen ervoor om het in de preambule te zetten: ‘Overwegende, dat het van het grootste belang is, dat de rechten van de mens beschermd worden door de suprematie van het recht, opdat de mens niet gedwongen worde om in laatste instantie zijn toevlucht te nemen tot opstand tegen tirannie en onderdrukking’.

Waar en hoe is dit recht vastgelegd?

Deze politieke rechten zijn opgenomen in artikel 25 Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten. In dit artikel staan dezelfde belangrijke aspecten van een democratie: de wil van het volk is de basis van het overheidshandelen en iedere burger heeft het recht om deel te nemen aan het bestuur door te kiezen en gekozen te worden.

Verschillende verdragen de refereren daarnaast aan de democratische rechtsstaat, zoals in de preambule van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens (EVRM). Daarin staat dat voor de uitoefening van alle mensenrechten een ‘waarlijk democratische regeringsvorm’ nodig is. Ook het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie (EU) benadrukt het belang van de democratie en de rechtsstaat voor de EU. Artikel 39 Handvest regelt het actieve en passieve kiesrecht bij verkiezingen voor het Europees Parlement. EU burgers hebben het recht om zichzelf kandidaat te stellen in het Europees parlement of om daarvoor te stemmen. Dat stemrecht mag alleen in uitzonderlijke situaties beperkt worden. Een voorbeeld daarvan is de zaak Delvigne, waar van een Franse burger het kiesrecht werd afgenomen na een veroordeling wegens een misdrijf.

In artikel 53 van de Nederlandse Grondwet staat dat de volksvertegenwoordigers door het Nederlandse volk gekozen worden tijdens geheime verkiezingen. Artikel 54 Grondwet regelt het kiesrecht van Nederlanders. Artikel 56 Grondwet bepaalt wanneer iemand zelf gekozen kan worden tot lid van de Eerste of Tweede Kamer. De algemene bepaling die in 2022 aan de Grondwet is toegevoegd, verankert dat de Grondwet de democratische rechtsstaat moet beschermen. In de geschiedenis hebben mannen langer kiesrecht dan vrouwen. In Nederland is er een algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen sinds 1919.

Hoe actueel is dit mensenrecht?

Een actueel voorbeeld is de discussie over het verbieden van politieke partijen. Soms bestaat er aanleiding om een bepaalde politieke partij te willen verbieden, bijvoorbeeld omdat deze partij de onafhankelijkheid van de rechtspraak ongedaan wil maken. Dat is een bedreiging van de democratie. Maar een partijverbod vormt een inbreuk op bijvoorbeeld het actief en passief kiesrecht. Wordt een partij verboden, dan kunnen de mensen die met deze partij in de Tweede Kamer wilden komen, niet meer gekozen worden. Ook kunnen burgers niet meer op deze partij stemmen. Dat betekent dus ook een beperking van het recht op eerlijke en vrije verkiezingen.

Ook actueel is de vraag of de kiesgerechtigde leeftijd misschien verlaagd moet worden. Op deze manier zouden meer mensen namelijk gebruik kunnen maken van hun actieve en passieve kiesrecht. Dat heeft invloed op de democratie in Nederland.

Meer in het algemeen zijn er altijd discussies over de inspraak van burgers in het beleid van een land. Wat is de waarde van een referendum, bijvoorbeeld? Of zijn er andere manieren om burgers meer inspraak te geven in het bestuur van hun land?

In Nederland is er alleen kiesrecht voor mensen met de Nederlandse nationaliteit, dat betekent dat sommige burgers, niet mogen stemmen, hoewel ze volledig in de Nederlandse samenleving zijn geïntegreerd en de besluiten van de overheid deze burgers raken in hun dagelijkse leven.