Artikel 1 – Vrijheid en gelijkheid

Wat betekent dit recht?

Artikel 1 van de Universele Verklaring is eigenlijk de basis van alle rechten die volgen. Mensen hebben mensenrechten omdat ze mensen zijn en deze mensenrechten beschermen hun waardigheid. Daaruit volgt de vrijheid voor iedereen en de gelijkheid van iedereen, ongeacht wie we zijn, van wie we houden, of wat we vinden of geloven. Ook benadrukt artikel 1 dat het hebben van rechten niet betekent ‘ieder voor zichzelf’, maar dat mensenrechten voortbouwen op broederschap van alle mensen onderling. We zouden dat nu solidariteit noemen.

Equality is the soul of liberty; there is, in fact, no liberty without it

Wat is de geschiedenis van dit recht?

In artikel 1 staat dus de menselijke waardigheid centraal. Menselijke waardigheid werd ook al genoemd in het Handvest van de Verenigde Naties van 1945.

Discussie

Over bijna elk woord in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) was wel discussie. Tijdens de onderhandelingen stelde Eleanor Roosevelt voor om in het eerste artikel op te nemen dat alle mannen gelijk zijn. Eleanor Roosevelt was de weduwe van de voormalige Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt en een van de belangrijkste opstellers van de UVRM. Hansa Mehta, uit India, heeft ook een grote bijdrage geleverd bij het opstellen van de UVRM. Zij zei dat niet alleen alle mannen vrij en gelijkwaardig worden geboren, maar alle mensen.

Mannen, vrouwen, kinderen

Deze kleine verandering maakte een groot verschil; mannen, vrouwen en kinderen zijn gelijk. Een van de belangrijkste overwegingen bij het opstellen van de UVRM was dat de rechten aan mensen toekomen, omdat ze mens zijn. Het maakt dus niet uit wat iemands geslacht, cultuur, religie, of nationaliteit is, want mensenrechten gelden voor iedereen.

Discriminatie en onderdrukking

Toen in 1948 de Universele Verklaring werd aangenomen hadden mensen vrijwel nergens ter wereld gelijke rechten. Onder de fascistische en nazistische dictaturen voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog waren grote groepen mensen gediscrimineerd, onderdrukt, vervolgd en zelfs vermoord: Joden, mensen van kleur, Roma en Sinti, homoseksuelen, geestelijk gehandicapten en vele anderen.

Noodzaak voor verandering

In democratiën was er ook nog lang geen gelijkheid. Er bestond bijvoorbeeld nog segregatie op basis van ras in de Verenigde Staten en in heel veel landen werden mannen en vrouwen ongelijk behandeld. Ook in Nederland. Op andere plekken was racisme onderdeel van een onderdrukkend systeem, zoals in Zuid-Afrika. Veel Westerse landen hadden in 1948 nog koloniën, waardoor een groot deel van de wereldbevolking geen gelijke rechten had en niet vrij was. De nadruk op vrijheid en gelijkwaardigheid in artikel 1, was dus een reactie op oorlog en onderdrukking én een bittere noodzaak om verandering in gang te zetten naar meer vrijheid en gelijkheid. Die noodzaak bestaat vandaag de dag nog steeds. 

Waar en hoe is dit recht vastgelegd?

De Franse jurist René Cassin was een van de opstellers van de Universele Verklaring. Hij zag het recht op vrijheid en gelijkheid in artikel 1 als fundamentele bouwsteen voor de andere rechten: (1) individuele rechten, (2) burgerrechten en politieke rechten, (3) publieke, religieuze en politieke vrijheden en (4) sociale, economische en culturele rechten. Deze rechten en vrijheden staan daarom in de andere artikelen van de Universele Verklaring.

Vrijheid en gelijkheid in verdragen

Het recht op vrijheid en gelijkheid is in veel verdragen vastgelegd. Op wereldniveau bijvoorbeeld in het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten. En binnen Europa in het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie en ook in het Europees Verdrag voor de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM).

Grondwet

Voor Nederland is de kern van gelijkheid vastgelegd in artikel 1 van de Grondwet:
Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht, handicap, seksuele gerichtheid of op welke grond dan ook, is niet toegestaan.

Specifieke groepen

Het recht op gelijkheid is ook voor specifieke groepen vastgelegd. Als eerste gebeurde dat in het Anti-racismeverdrag en in het Vrouwenverdrag van de Verenigde Naties. Nu zijn er ook richtlijnen vanuit de Europese Unie en Nederlandse wetgeving op basis van dat idee van gelijkheid. Die richtlijnen en wetten verbieden discriminatie van etnische minderheden, van mensen met een handicap of ziekte, en bijvoorbeeld alle vormen van discriminatie op het werk.

Hoe actueel is dit mensenrecht?

Ongelijk loon

Voor de wet zijn mannen en vrouwen gelijk in Nederland. Toch is dat in de praktijk vaak nog niet zo, bijvoorbeeld op het werk of thuis. Werkende vrouwen krijgen nog steeds in veel gevallen minder loon dan hun mannelijke collega’s voor precies hetzelfde werk. Mannen werken bovendien vaker betaald fulltime en vrouwen nemen thuis meer onbetaalde zorgtaken op zich. Ook zijn vrouwen vaker slachtoffer van huiselijk geweld. Binnen Europa is in Scandinavische landen de meeste gelijkheid. Als je 2023 vergelijkt met 1948, is er al wel veel ten goede veranderd in Nederland.

Geslachtsvermelding in paspoort

Mogen non-binaire personen hun geslacht veranderen in officiële documenten? Daar wordt al jaren over gediscussieerd. Hebben zij hetzelfde recht als mannen en vrouwen om bijvoorbeeld een X in het paspoort op te nemen in plaats van een M of V? Nu is dat nog lastig. De wet heeft (nog) geen regeling om het geslacht in een paspoort aan te passen. Je kunt wel een verzoek indienen bij de rechter om je geslacht in officiële documenten te laten wijzigen. Met een advocaat moet je dan naar de rechtbank toe om zo’n verzoek in te dienen. De overheid wil dit wel makkelijker gaan maken.