Artikel 9 – Verbod op willekeurige detentie

Wat betekent dit recht?

Niemand mag willekeurig worden gearresteerd, gevangen worden gehouden of worden verbannen uit eigen land. Het woord ‘willekeurig’ betekent dat een overheid nooit zomaar iemand mag arresteren, detineren of verbannen, behalve in bepaalde situaties, zoals bij verdenking van een misdrijf. Dus om wat iemand heeft gedaan, maar nooit om wie iemand is.

Een mens die een ander mens van zijn vrijheid berooft, is een gevangene van de haat, opgesloten achter de tralies van vooroordelen en kleingeestigheid

Wat is de geschiedenis van dit recht?

Onder het naziregime tijdens de Tweede Wereldoorlog waren veel wetten zo vaag, dat politie en justitie een eigen invulling aan de betekenis van die wetten konden geven. Daardoor was onduidelijk wat precies wel of niet mocht. Ook werd de wet bewust ingezet tegen bepaalde groepen. Grote groepen mensen werden vervolgd om wie ze waren en wat ze zeiden. Mensen konden zomaar worden gearresteerd zonder enige bescherming tegen willekeur. Deze bewuste terreur zorgde voor veel onzekerheid en angst. Het ging in tegen het eeuwenoude uitgangspunt dat niemand zomaar mag worden opgesloten zonder dat een onafhankelijke rechter bekijkt of dit wel mag.

Bij het formuleren van artikel 9 is gekozen voor het woord ‘willekeurig’, omdat dit woord het doel van het artikel duidelijk weergeeft: voorkomen dat je zomaar zonder geldige reden kan worden gearresteerd, gevangen gehouden of verbannen.

De opstellers van de UVRM vonden dat mensen beschermd moesten worden tegen willekeur en terreur. Daar is een eerlijk rechtssysteem voor nodig. Daarom beschermen artikel 6 t/m 11 UVRM allemaal een specifiek onderdeel van een eerlijk rechtssysteem.

Waar en hoe is dit recht vastgelegd?

In Nederland mag je alleen worden gearresteerd en vervolgd als je wordt verdacht van een strafbaar feit. Een feit is pas strafbaar, als dat volgens de wet zo is bepaald. En je kunt pas een verdachte zijn op het moment dat iemand, bijvoorbeeld een politieagent, een goede reden heeft om te vermoeden dat jij iets strafbaars hebt gedaan. En als je gevangen wordt gehouden, bekijkt een onafhankelijke rechter altijd of dit terecht is. Op die manier beschermt de wet iedereen tegen willekeurige arrestatie en vervolging.

Artikel 9 van de Universele Verklaring is later vastgelegd in mensenrechtenverdragen. In Europees verband geldt artikel 5 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens: het recht op vrijheid. Daarin staat dat niemands vrijheid zomaar mag worden afgenomen en dat er altijd een beslissing van een rechter moet zijn om iemand gevangen te zetten. Bovendien mag dat alleen als het duidelijk in de wet is geregeld. Dit recht op vrijheid is ook op wereldniveau vastgelegd, in artikel 9 van het Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten.

Hoe actueel is dit mensenrecht?

Arrestaties en opsluiting leiden altijd tot discussie. Een goed voorbeeld zijn de arrestaties van klimaatactivisten. De klimaatactivisten werden gearresteerd nadat zij hadden opgeroepen te gaan demonstreren. In 2023 sprak het College voor de Rechten van de Mens zijn zorgen hierover uit. Volgens het College was arrestatie een veel te zwaar middel om de demonstratie te voorkomen en kon de arrestatie daarom niet gerechtvaardigd worden. Veel activisten zijn hierover naar de rechter gestapt.