Artikel 20 – Demonstreren en organisaties oprichten

Wat betekent dit recht?

Je stem laten horen, samen met anderen: dat is wat artikel 20 beschermt. Het artikel heeft als doel dat mensen mee kunnen doen in sociale en politieke organisaties (verenigingen), bewegingen en vreedzame demonstraties. Het beschermen van het recht om te demonstreren (vrijheid van vreedzame vergadering) en om organisaties op te richten of er lid van te worden (vrijheid van vereniging) helpt te voorkomen dat mensen met afwijkende meningen en opvattingen alleen staan. Artikel 20 hangt dan ook samen met artikel 19 van de Universele Verklaring: het recht op vrijheid van meningsuiting. Door zich vrij te kunnen verenigen, kunnen mensen minder gemakkelijk worden onderdrukt of beperkt in hun individuele vrijheden.

Het recht om ergens lid van te worden is geen plicht. Dat tegengaan van dwang is verwoord in het tweede deel van artikel 20 dat verbiedt dat mensen worden gedwongen lid te worden van een organisatie.

Je bent nooit te klein om het verschil te maken.

Wat is de geschiedenis van dit recht?

Door mensen het recht te geven mee te kunnen doen in sociale en politieke verenigingen, bewegingen en demonstraties, hoopten de onderhandelaars van de Universele Verklaring onder alle samenlevingen van de wereld sociale vooruitgang, samenwerking en solidariteit te bevorderen. Ook economische vooruitgang zou erdoor kunnen worden bevorderd. Denk bijvoorbeeld aan de mogelijkheid beroepsverenigingen en vakbonden op te richten of er lid van te worden. Tegelijkertijd was artikel 20 gericht tegen onderdrukking van burgers door staten; daarom werd het verbod op dwang om lid te worden van organisaties in het artikel opgenomen.

Opvallend is ook de invoeging van het woordje “vreedzame” in Artikel 20: net als veel onderdelen van de Universele Verklaring was ook dit een reactie op de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog, waarin gewelddadige organisaties en gewapende groepen mensen veel leed hadden veroorzaakt.

Waar en hoe is dit recht vastgelegd?

Het recht op vrijheid van vreedzame vereniging en vergadering is op internationaal niveau vastgelegd in artikel 22 van het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten uit 1966. Daarin staat ook dat staten dit recht alleen onder strenge voorwaarden mogen inperken. Een paar maanden voor ze het eens werden over de Universele Verklaring spraken landen binnen de Internationale Arbeidsorganisatie al af de vrijheid om vakverenigingen en vakbonden op te richten in een speciaal verdrag te beschermen.

Het Europees Verdrag voor de rechten van de mens (EVRM) beschermt in artikel 11 het recht op vreedzame vergadering en vereniging en ook het recht om vakbonden op te richten en je bij vakbonden aan te sluiten. Artikel 11 beschermt allerlei organisaties: van politieke partijen tot mensenrechtenorganisaties. Daarmee speelt het een centrale rol in democratische samenlevingen.

Ook in artikel 12 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie is de vrijheid van vreedzame vereniging en vergadering opgenomen. Hier ligt de nadruk met name op politiek, vakverenigingen en maatschappelijke organisaties. In lid 2 van dat artikel wordt specifiek aandacht gevestigd op politieke partijen op niveau van de Europese Unie.

Ook in de Nederlandse Grondwet zijn de rechten op vrijheid van vereniging en vergadering vastgelegd, in respectievelijk artikel 8 en 9. Zowel in de Grondwet als in het EVRM is de vrijheid het uitgangspunt en de beperking ervan door de overheid, de uitzondering. Beperkingen van deze mensenrechten door de overheid zijn dan ook aan strikte voorwaarden gebonden.

Hoe actueel is dit mensenrecht?

Klimaatprotesten, gele hesjes, antiracisme-demonstraties op de Dam of boeren met tractoren op de snelweg: protesten zijn in Nederland aan de orde van de dag. De vrijheid om je te organiseren met anderen en om te demonstreren zijn belangrijke rechten om te kunnen opkomen voor je mening. Het fundamentele mensenrecht dat de schrijvers van de Universele Verklaring voor ogen hadden is ook in Nederland van groot belang.

Ook op lokaal niveau, in een grote stad als Utrecht maken burgers regelmatig gebruik van dit grondrecht om hun stem te laten horen over maatschappelijke kwesties. In september 2019 kwamen er bijvoorbeeld duizenden mensen bij elkaar om te demonstreren voor meer klimaatbescherming. De actievoerders onder wie ook veel kinderen en jongeren, eisten dat er meer actie ondernomen zou worden om klimaatverandering tegen te gaan. Deze demonstratie was onderdeel van de “Global Week for Future”. Niet alleen in Utrecht, maar wereldwijd protesteerden mensen om de Aarde beter te beschermen. Er deden in totaal rond de acht miljoen mensen mee! Sindsdien zijn er nog veel klimaatprotesten geweest.

Op de website van de gemeente Utrecht vind je met de zoekwoorden ‘demonstratie’ of ‘manifestatie’ houden: In Utrecht mag iedereen een demonstratie of manifestatie organiseren. Dit is een grondrecht. Wilt u demonstreren in Utrecht op een openbare plaats? Meld de demonstratie dan aan. De gemeente Utrecht benadrukt op de website dat bij een demonstratie de meningsuiting voorop staat. Het recht hangt dus ook op lokaal niveau nauw samen met de vrijheid van meningsuiting.

Het is enorm belangrijk dat mensen hun stem kunnen laten horen en hun mening kenbaar kunnen maken. Veel van de belangrijkste stappen vooruit in de bescherming van mensenrechten, van de beweging die ijverde voor afschaffing van slavernij tot de vrouwenrechtenbeweging, zijn gezet omdat mensen zich konden organiseren, verenigen en uiten. Hetzelfde geldt voor protestbewegingen die leidden tot algemeen kiesrecht of tot vreedzaam verzet tegen dictatuur. Het recht op vrijheid van vereniging en vergadering is dus van grote waarde voor de democratie en voor de mensenrechten zelf.