Artikel 14 – Asiel

Wat betekent dit recht?

Artikel 14 geeft mensen het recht bescherming en opvang (asiel) te zoeken in andere landen als ze op de plek waar ze wonen worden vervolgd. Bijvoorbeeld om wie ze zijn of omdat ze een bepaalde mening hebben geuit. Dit recht gaat alleen over mensen die een grens tussen landen oversteken en niet binnen een land vluchten. Ook beschermt het alleen mensen die worden vervolgd, bijvoorbeeld door de overheid van hun land of door een terroristische of criminele groep.

Het tweede deel van het artikel betekent dat mensen geen asiel in een ander land kunnen aanvragen om te voorkomen dat ze vervolgd worden voor gewone misdaden zoals diefstal of moord. En wie handelt in strijd met de doelen van de Verenigde Naties, zoals internationale vrede en veiligheid, ook niet. Oorlogsmisdadigers komen bijvoorbeeld niet in aanmerking voor asiel.

Dankzij het Vluchtelingenverdrag zijn miljoenen levens gered. Het is van cruciaal belang dat de internationale gemeenschap haar principes verdedigt.

Wat is de geschiedenis van dit recht?

Door de Eerste en de Tweede Wereldoorlog waren veel mensen op de vlucht geslagen. In de Tweede Wereldoorlog hadden veel landen Joden, Roma en anderen die aan het naziregime probeerden te ontkomen aan de grens tegengehouden. Lange tijd bestonden er ook geen internationale regels die vluchtelingen beschermden. Of gevluchte mensen werden opgevangen en hoe, was dus altijd een politieke keuze van ieder land afzonderlijk en geen recht voor degene die vluchtte. Juist daarom is artikel 14 opgenomen in de Universele Verklaring. De lidstaten van de Venigde Naties hoopten zo vluchtelingen veel beter te gaan beschermen.

Door alleen bescherming te bieden aan mensen die asiel zochten tegen vervolging, werden andere groepen mensen van het recht op asiel uitgesloten. Denk bijvoorbeeld aan mensen die op de vlucht zijn voor geweld of oorlog in hun land van herkomst, zonder dat ze zelf individueel doelwit zijn van vervolging. Ook mensen die binnen hun land van een onveilige naar een veilige plek vluchtten (‘intern ontheemden’) vielen niet onder dit recht.

Waar en hoe is dit recht vastgelegd?

Al snel bleek dat het plechtig vastleggen van een recht in de Universele Verklaring niet voldoende was. Daarom is niet lang na de Universele Verklaring het VN-Vluchtelingenverdrag opgesteld. Dit Verdrag uit 1951 legde vast wie als vluchteling kan worden erkend en welke rechten vluchtelingen hebben. Toch beschermde dit verdrag niet alle vluchtelingen. Het erkende alleen vluchtelingen die een gebied hadden verlaten dat al vóór 1951 als conflictgebied was aangemerkt en ging alleen over vluchtelingen in Europa. Een jaar eerder hadden de Verenigde Naties zelfs al een speciale organisatie opgericht onder leiding van een VN Hoge Commissaris voor Vluchtelingen, de UNHCR.

In 1967 is het VN-Vluchtelingenverdrag aangepast. In de nieuwe, nu nog geldende versie staat dat het in de meeste staten mogelijk is om asiel aan te vragen óók voor mensen die niet uit Europa komen én voor mensen die niet al vóór 1951 zijn gevlucht. Het is belangrijk om te begrijpen dat het verdrag alleen gaat over het recht om asiel te vragen en niet over het recht om dat ook daadwerkelijk te krijgen. Staten beslissen dus zelf of ze iemand wel of niet als vluchteling beschouwen. Pas wanneer een staat iemand als vluchteling ziet, wordt extra bescherming geboden.  

Het recht op asiel is niet apart vastgelegd in het Europees Verdrag voor de rechten van de mens (EVRM) en ook niet in de Nederlandse Grondwet. Wel bieden artikel 2 en 3 EVRM sterke bescherming aan mensen die naar landen dreigen te worden (terug)gestuurd waar ze het risico lopen vermoord of gemarteld te worden, of ze nu vluchteling zijn of niet. In zulke situaties mogen ze niet over de grens worden gezet.

Het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie heeft wel een artikel over asielrecht: artikel 18 geeft aan dat het recht op asiel is gegarandeerd en verwijst daarbij naar het VN-Vluchtelingenverdrag. Binnen de Europese Unie bestaat een Gezamenlijk Europees Asielsysteem (afgekort: GEAS). Dat betekent dat er een aantal richtlijnen bestaat over het asielbeleid van de Europese Unie waaraan alle lidstaten moeten voldoen. In deze richtlijnen is (nog) lang niet alles over asiel geregeld, omdat de Europese landen het over heel veel zaken oneens zijn met elkaar. Veel landen hebben dan ook nog eigen regels, bijvoorbeeld over asiel voor mensen die niet persoonlijk worden vervolgd maar een gevaarlijke situatie zoals een oorlog ontvluchten.

Hoe actueel is dit mensenrecht?

Tegenwoordig bevinden zich in Nederland onder andere mensen die gevlucht zijn voor de oorlogen in Syrië en Afghanistan, mensen die zich niet veilig voelen vanwege hun geloofsovertuiging in Irak en mensen die gewetensbezwaren hebben tegen vervulling van hun dienstplicht in Turkije of Eritrea. Sinds de oorlog in Oekraïne beschermt Nederland ook mensen die daarvandaan zijn gevlucht.

Op lokaal niveau vindt binnen Nederland de opvang van vluchtelingen in de praktijk plaats. In bijvoorbeeld Utrecht zijn onder andere de stichting VluchtelingenWerk Nederland en het initiatief Welkom in Utrecht actief om asielzoekers te ondersteunen.

Zowel in Nederland als Europa is er veel discussie over wie wel en niet als vluchteling zou moeten worden erkend en opgevangen. Een actuele wereldwijde discussie is bijvoorbeeld of mensen die proberen te ontkomen aan extreme gevolgen van klimaatverandering, zoals droogte, overstromingen of andere natuurrampen, als vluchtelingen zouden moeten worden gezien (‘klimaatvluchtelingen’). Ook zijn er steeds meer initiatieven om mensen die binnen landen vluchten, en dus geen grens oversteken, beter te beschermen.

Zowel nationaal als internationaal is te zien dat het asielrecht lang niet altijd goed in de praktijk wordt gebracht. Zo zijn er de afgelopen jaren vele vluchtelingen omgekomen op zee tijdens hun reis naar de kusten van Europa. En tientallen mensen die asiel wilden aanvragen bij het Nederlandse aanmeldcentrum in Ter Apel, hebben in de herfst van 2022 buiten op de grond moeten slapen. Deze voorbeelden laten zien dat het garanderen van een recht op asiel nog altijd geen vanzelfsprekendheid is.