Waterkwaliteit op de Utrechtse Heuvelrug: studenten gingen op onderzoek uit

Vanaf de campus van de Universiteit Utrecht is het glooiende landschap van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug zichtbaar aan de horizon. Een gebied dat zich uitstrekt van de heidevelden van Hilversum tot aan de uiterwaarden van de Rijn. De vele waterpartijen van de landgoederen en buitenplaatsen in dit gebied zijn niet alleen waardevolle cultuurhistorische elementen in het landschap, maar bieden ook een thuis aan een grote diversiteit aan flora en fauna. Maar hoe staat het met de waterkwaliteit in deze vijvers, beekjes en poelen? Dat zochten studenten uit in het vak Chemistry & the Environment van de bachelor Global Sustainability Science.

De natuur binnen het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug staat ernstig onder druk door klimaatverandering, wat onder andere een flinke uitdagingen met zich mee brengt voor het waterbeheer in het gebied. Om uitdagingen als deze aan te gaan hebben de Universiteit Utrecht en Stichting Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug (Stichting NPUH) samen de Onderzoeks- & Onderwijshub Utrechtse Heuvelrug opgericht. Robin Aanstoot, projectcoördinator van de hub, ging in gesprek met Stefanie Lutz, vakcoördinator en milieukundig hydroloog, en Ivor de Baat, projectleider bij Utrechts Landschap. Tijdens een wandeling op buitenplaats Hoog Beek en Royen in Zeist vertellen ze over het belang en de waarde van de metingen door studenten aan de waterkwaliteit.

Studenten van de Universiteit Utrecht dragen bij aan een robuuster landschap

"Wat valt je op aan deze bomen?”, vraagt Ivor bij het passeren van een aantal historische grove dennen. Wie naar boven kijkt ziet een sterk verdord bladerdak en een afgebladderde bast. “Door de waterstress in het gebied zijn deze bomen en hun schimmelnetwerk verzwakt en niet langer opgewassen tegen de invasieve letterzetter”. Een veel gehoord verhaal op de Utrechtse Heuvelrug, dat door haar hogere ligging te maken heeft met diepe grondwaterstanden, zeker tijdens periodes van droogte. Op buitenplaats Hoog Beek en Royen zakte het waterpeil in de vijvers in droge periodes onder een kritiek niveau en deze verdroging zorgt ervoor dat van oudsher aanwezige zeldzame bomen en planten zijn aangetast of afgestorven. Veelal eeuwenoude exemplaren met een grote landschappelijke en cultuurhistorische waarde. Bovendien is de fauna op de buitenplaatsen, zoals vlinders en insecten, afhankelijk van deze planten of van specifiek vochtige milieus en worden hierdoor bedreigd.

In een grootschalig restauratieproject zijn de waterpartijen opgeschoond en klimaatbestendig ingericht, met meerwaarde voor natuur en behoud van het cultuurhistorisch erfgoed. En hieruit volgde goed nieuws: “Tot onze verbazing konden we de spreng die oorspronkelijk kwelwater aanvoerde richting de vijvers weer waterdragend maken en deze biedt nu een thuis aan amfibieën zoals kikkers”. Een goede waterkwaliteit van de spreng en vijvers is daarbij essentieel. En daar kwamen studenten van de Universiteit Utrecht graag metingen aan verrichten.

We zien onder studenten een groot enthousiasme als veldwerk verder strekt dan educatie alleen en daadwerkelijk impact heeft op de praktijk

In het vak Chemistry and the Environment leren eerstejaars studenten Global Sustainability Science om veldwerk te verrichten en data te verzamelen en interpreteren. Dat de metingen niet alleen een educatief doel hebben, maar daadwerkelijk nuttige informatie oplevert voor waterbeheer, is voor de studenten een unieke mogelijkheid om de verbinding te maken tussen wetenschap en praktijk. “We zien onder studenten een groot enthousiasme als veldwerk verder strekt dan educatie alleen en daadwerkelijk impact heeft op de praktijk”, vertelt Stefanie.

In het voorjaar 2023 hebben rond 150 studenten een aantal kritieke parameters voor waterkwaliteit gemeten, waaronder nitraat en nitriet, fosfaat, de pH en elektrische geleiding van het water. Dit gebeurde op verschillende plekken op en om de Utrechtse Heuvelrug heen, onder andere op meerdere locaties in het gebied van het Zeister restauratieproject . “Een goede balans van deze parameters is essentieel voor de flora en fauna in en rond de waterpartijen. Maar afwijkende waardes dus ook een reden voor meer onderzoek en mogelijke interventie door de landeigenaren”.

Hoe ontwikkelt zo’n waterpartij zich nou, zeker onder frequentere klimaatextremen?

In het voorjaar 2024 komen de studenten graag weer terug om te meten hoe de waterkwaliteit zich ontwikkelt heeft. “Inmiddels is het restauratieproject zo goed als afgerond” vertelt Ivor. “Maar we zijn erg benieuwd hoe de ecologische ontwikkeling zich de komende tijd gaat ontwikkelen. Hoe ontwikkelt zo’n waterpartij zich nou, zeker onder frequentere klimaatextremen?”. ”Door het jaarlijkse meten kunnen we bijhouden hoe  basisparameters met betrekking tot de waterkwaliteit zich op lange termijn gaan ontwikkelen”, vult Stefanie aan.

Meer kansen voor onderzoek

Maar een uniek herstelproject als dit biedt meer kansen voor onderzoek: In de omgeving van het projectgebied staan ook een aantal grote gebouwen, waarvan het regenwater dat op de daken valt nog veelal afgevoerd wordt naar het riool. “Onder verschillende eigenaren is het enthousiasme groot om tot afkoppeling van regenwater te komen. Dit kan betekenen dat er jaarlijks circa 5500 m3 extra water kan worden benut, zo wordt water langer in het gebied vastgehouden”, zegt Ivor. “De vraag is dan in hoeverre zo’n grote hoeveelheid regenwater een vijver in kan, en wat dit doet met de waterkwaliteit en de flora en fauna in de vijver”. Een uitgelezen kans voor het thesis onderzoek van een enthousiaste UU student!

In de toekomst zullen we dus meer studenten zien op de landgoederen van de Utrechtse Heuvelrug, om een steentje bij te dragen aan een klimaatbestendig gebied en het behoud van haar flora en fauna. Als het tijd is om samen op de foto te gaan kijkt Ivor ineens omhoog: “Zag je dat? Een ijsvogel, hier op het landgoed! Mooi hè?”.