Wat je niet verwacht, zie je niet

Het is een bekend verhaal: de oorspronkelijke bewoners van Amerika zagen de schepen van Columbus niet aankomen, omdat ze, hoe groot ook, zulke loeigrote structuren niet kenden. De bewoners verwachtten dergelijke gevaarten simpelweg niet, dus namen ze deze ook niet bewust waar. Experimenteel psycholoog aan de Universiteit Utrecht Surya Gayet en promovendus Luzi Xu vroegen zich af of zulke verhalen steek houden. Samen met twee andere collega’s publiceerden zij een artikel over bewuste waarneming in het toonaangevende tijdschrift Psychological Science.

Gayet stelt dat onze bewuste ervaring van de wereld om ons heen zeer gelimiteerd is. “Het grootste deel van wat onze ogen binnenkomt, wordt niet bewust waargenomen. Dat komt eenvoudigweg doordat onze hersenen te weinig rekenkracht hebben om alles te verwerken.” In hun onderzoek proberen de Utrechtse experimenteel psychologen te achterhalen welke factoren nu bepalen wát je uiteindelijk wel bewust waarneemt en wat niet. 

Driehoek op beeldscherm

Gayet en zijn collega’s gebruikten voor hun studie geen schepen, maar toonden hun deelnemers in het lab simpele visuele objecten op een beeldscherm. “Die objecten maakten wij heel waarschijnlijk, of juist heel onwaarschijnlijk. We schotelden ze bijvoorbeeld heel vaak een driehoek voor die omhoog wees, en slechts heel af en toe een driehoek die omlaag wees. Zo leerden de proefpersonen gaandeweg welke objecten in deze labwereld erg waarschijnlijk of juist onwaarschijnlijk waren. De proefpersonen moesten ons dan laten weten of die driehoeken links of rechts op het beeldscherm waren verschenen. Zo creëerden we een objectieve maat voor waarneming. En wat bleek? De proefpersonen konden dit veel beter met de waarschijnlijke objecten dan met de onwaarschijnlijke objecten.”

Onze waarneming wordt beïnvloed door de statistieken, de kans dat iets ergens voorkomt.

Recht voor je neus

De experimenteel psychologen concluderen in hun artikel Statistical Learning Facilitates Access to Awareness dat hun deelnemers de onwaarschijnlijke objecten inderdaad minder vaak bewust waarnamen dan de waarschijnlijke objecten. “De inhoud van onze bewuste waarneming hangt dus af van onze kennis van de structuur van de wereld om ons heen. Je kunt zeggen dat onze waarneming beïnvloed is door de statistieken, de kans dat iets ergens voorkomt. Met andere woorden: wat je niet verwacht, zie je ook niet. Ook al staat het recht voor je neus.”

Bij de Universiteit van Nederland legde Gayet eerder dit jaar in een filmpje uit hoe (on)bewuste waarneming werkt.