Waarom Italië een politieke voorloper is
Italië is het land van la dolce vita, het summum van erfgoed, esthetiek en gastronomie. Maar ook verkeert het permanent in crisis, wordt het bevolkt door schimmige maffiosi en corrupte politici die ervoor zorgen dat het land op politiek gebied nogal achterloopt. Of toch niet? Historici dr. Pepijn Corduwener en dr. Arthur Weststeijn draaien in Proeftuin Italië. Hoe het mooiste land van Europa de moderne politiek uitvond het beeld van Italië als politieke achterblijver om, en laten zien waarom Italië juist de trendsetter van de moderne politiek is. "Wat er in de Italiaanse politiek gebeurt, mag wel wat serieuzer genomen worden", zegt Corduwener.
De kloof tussen burger en politiek
Het beeld van Italië als politieke achterblijver is hardnekkig, merkten de onderzoekers. Ze vroegen zich af of dat wel terecht was. Moeten de politieke ontwikkelingen in Italië niet anders geduid worden? Die vraag resulteerde dus in Proeftuin Italië. Het idee voor dit boek ontstond twee jaar geleden toen de twee onderzoekers in Rome samen een cursus gaven. Na een dag rondzwerven langs de sporen van het fascisme, dronken ze een biertje op het terras – "een constante factor in het Romeinse leven", aldus Weststeijn – en besloten dat ze een boek moesten schrijven over de geschiedenis van Italië waarin de kloof tussen burger en politiek centraal zou komen te staan.
Politieke experimenten
Het verhaal over die kloof is al heel vaak verteld: vrijwel iedere politieke geschiedenis van Italië begint met de constatering dat de kloof tussen burger en politiek daar zo groot is. De conclusie die daaruit dikwijls volgt, is dat dat dus de reden is dat Italië zo achterloopt bij andere West-Europese landen, vertellen de twee. Weststeijn kwam met het idee die theorie eens om te draaien: is Italië door die grote kloof niet juist een voorloper? "Er moeten namelijk allemaal politieke experimenten uitgedokterd worden om die kloof te overbruggen, en daardoor is Italië eigenlijk juist een voorloper op andere landen."
Essentie van moderne politiek
Die kloof is niet typisch Italiaans, maar een kenmerk van alle moderne politiek. De essentie daarvan is namelijk dat leiders hun macht niet verkrijgen door goddelijke voorbeschikking of adellijke privileges, maar dat een politicus het volk belichaamt. Omdat dat nooit helemaal lukt, ontstaat het besef dat er een kloof ligt tussen de burger en de politieke vertegenwoordigers.
Italië als uitwas
Maar het gat tussen burger en politiek is in Italië wel veel groter dan in andere landen. Dat komt onder andere doordat de eenwording van Italië heel snel is gegaan en iets kunstmatigs had, anders dan bijvoorbeeld in Nederland, dat een lang proces van staats- en natievorming kende.
In Nederland gaat alles heel geleidelijk en rustig. Wij leven eigenlijk in een heel saai land, Italië is veel spannender. In een paar jaar tijd kan alles ineens veranderen.
Juist op die momenten van snelle verandering wordt de kloof tussen politiek en burger heel zichtbaar. Dan zie je dat wat er in Italië aan experiment wordt ondernomen om het gat te dichten, later ook terug te zien is in andere landen.
Van dictatuur tot democratie
Dat experiment manifesteert zich in allerlei vormen. Van dictatuur tot democratie, van fascisme tot populisme: het zijn allemaal pogingen die ieder op hun manier proberen dat gat te verkleinen. "Op moreel niveau kun je al deze regimes natuurlijk niet op gelijke hoogte stellen, maar ze proberen wel allemaal burger en politiek dichter bij elkaar te brengen."
Oneindige geschiedenis
Na het bestuderen van de politieke experimenten van onder andere nationalisten, Mussolini en Berlusconi, blijkt er maar één conclusie mogelijk: de kloof is onoverbrugbaar. Maar dat is niet per definitie iets slechts, volgens de twee. "Sterker nog, die spanning moeten we misschien wel helemaal niet willen oplossen. De meest extreme voorbeelden waarbij die spanning zo klein mogelijk is, zijn vaak hele dictatoriale regimes. Die spanning geeft juist ook richting aan discussie en debat." Geen enkel antwoord is definitief, de geschiedenis gaat steeds maar door. "En bovendien worden de pogingen wel steeds vreedzamer en geweldlozer, dus dat is hoopvol", zegt Corduwener.
4 maart: Italiaanse verkiezingen
Aanstaande zondag 4 maart worden er in Italië verkiezingen gehouden. De ogen zijn daarbij vooral gericht op het jongste experiment: de Vijfsterrenbeweging van Beppe Grillo. Het is bijna zeker dat zijn partij de grootste zal worden. Die partij bedrijft een heel nieuwe vorm van politiek met behulp van internetdemocratie. Op het eigen online platform van de partij, Rousseau, worden leden in staat gesteld mee te stemmen over belangrijke beslissingen in het parlement, of zelfs mee te schrijven aan wetsvoorstellen. De achterban bepaalt dus eigenlijk de richting van de partij. Het is een zwevende partij, waarin ruimte is voor allerlei meningen. De bezem moet door het politieke bestel, linksom of rechtsom. Verandering is het sleutelwoord.
Er is ontzettend veel corruptie, er wordt slecht bestuurd, geld wordt verspild, er is een sociale crisis en een infrastructuurcrisis. Het gaat echt slecht met Italië. Dus je kunt je er wel wat bij voorstellen dat mensen op de Vijfsterrenbeweging gaan stemmen.
De aantrekkingskracht van belofte
Vooral jongeren snakken daarnaar. Onder twintigers en dertigers is de werkloosheid nijpend, en doorgroeikansen nihil. De aantrekkingskracht van de Vijfsterrenbeweging is de belofte die ervan uitgaat: wij gaan iets nieuws doen. Alle andere partijen hebben al geregeerd, en konden toen hun beloftes niet waarmaken. De Vijfsterrenbeweging heeft als enige nog geen vuile handen gemaakt in de politiek. Er is behoorlijk wat politiek cynisme in Italië, en dat is voor een deel ook wel terecht volgens Corduwener:
De toekomst van de internetdemocratie
Als Italië een voorloper is, betekent dat dan dat wij ook een soort Vijfsterrenbeweging gaan krijgen? Niet precies in die vorm, denken de twee. In Nederland zal het waarschijnlijk wat gematigder gebeuren. Misschien worden er bepaalde elementen geïncorporeerd in bestaande partijen. Forum voor Democratie en GeenPeil hebben het al een beetje geprobeerd, maar niet doorgezet. "Ze zijn er nog een beetje te bang voor. In theorie kun je op het internet ook als leider weggestemd worden, dus je moet erg veel macht uit handen geven." De kracht van het internet kan je ook zo de baas worden, dat is het spannende van het experiment, dat het eigenlijk geen leider heeft. Hoe dat experiment in de rest van Europa vorm gaat krijgen, dat is natuurlijk koffiedik kijken. Maar één ding is wel zeker: het zal de kloof niet kunnen dichten. En dat is maar goed ook.
5 maart: terugblik verkiezingsdag
Inmiddels is de uitslag van de Italiaanse verkiezingen bekend. Volgens Weststeijn betekent de uitslag zoals verwacht de definitieve doorbraak van de Vijfsterrenbeweging, die ruimschoots de grootste werd, maar ook het demasqué van de oude partijen. Berlusconi heeft veel meer verloren dan verwacht: daaruit blijkt dat het persoonlijke populisme op zijn retour is, en er een nieuw soort populisme voor in de plaats is gekomen. Daarbij draait het niet zozeer om een figuur die van alles roept (à la Trump of Wilders) maar om een beweging die zwevende kiezers het idee geeft dat ze zelf aan de knoppen kunnen draaien. Wat voor regering er nu zal worden gevormd is nog heel onzeker, maar de essentie is: een werkbare meerderheid zonder de Vijfsterrenbeweging is onmogelijk. Van oppositiepartij is het nu dus een machtspartij geworden. Grote vraag is dan: kan de partij vanuit het centrum van de macht ook de eigen belofte waarmaken?
Prijsvraag
Wij mogen een exemplaar weggeven van Proeftuin Italië. Om kans te maken, beantwoord de volgende vraag: wie wordt de nieuwe premier van Italië? Stuur uw antwoord uiterlijk 26 maart naar nieuws.gw@uu.nl. Het exemplaar wordt verloot onder de inzenders van het juiste antwoord. Als op deze datum nog niet bekend is wie de Italiaanse premier wordt, dingen alle inzenders mee naar de prijs.