Vrijwillig de gevangenis in voor het Juridisch Spreekuur Gedetineerden

Een groep rechtenstudenten van de Universiteit Utrecht bezoekt elke week in tweetallen afwisselend de penitentiaire inrichtingen Nieuwegein en Nieuwersluis. Ze doen dit vrijwillig en draaien op die manier, ondersteund door de universiteit, een juridisch spreekuur voor gedetineerden (JSG). Gevangenen kunnen er met allerlei vragen terecht.

Anderhalf jaar al, bezoekt Michelle Kleine Deters in haar vrije tijd de gevangenissen in Nieuwegein en Nieuwersluis om gedetineerden te helpen. Ze komt binnen met een collega student die ook in de poule zit van het JSG. Ze ontmoeten elkaar voor de deur en werken altijd in tweetallen, voor hun veiligheid. De studenten laten zich controleren, leggen hun spullen in een kluis, krijgen een pieper mee en lopen naar de ruimte waar de bewaarders pauze houden. “Zijn er nog spreekbriefjes?” vragen Michelle en haar collega. Een spreekbriefje moeten de gevangenen invullen als ze bijvoorbeeld een dokter of een psycholoog willen spreken of de medewerkers van het JSG. Naargelang de ingediende briefjes, zoeken Michelle en haar collega de gedetineerde op en nemen hem of haar even apart om de vraag te beluisteren.

Plekken waar niemand komt

In Nieuwegein gaat het om een een mannengevangenis, in Nieuwersluis zitten vrouwen. “De studenten mogen overal lopen, ook op plekken waar advocaten of bezoekers nooit komen,” vertelt Antoinette Bakker, die als docent vanuit de Universiteit Utrecht het juridisch spreekuur begeleidt. “De vragen die ze krijgen, gaan over van alles, maar nooit over de zaak waar de gedetineerde voor vast zit. Dat is aan de advocaat. Veel vragen gaan over de rechten en het regime binnen de gevangenis (Mag ik op verlof?), over familierecht, kinderen en voogdij, de partner, over huurrecht, boetes, arbeidsrecht (ontslag). Een bijzondere vraag kwam laatst van een man die verwikkeld was in gedoe met zijn sportschool. Hij kon zijn abonnement niet opzeggen, want daar kon hij het internet niet voor op. Andere manieren dan “online” aanvaardde die sportschool niet.”

Ik ga op mijn sneakers en zorg dat ze me zien als een gewoon mens, zoals zij. Dat helpt in het gesprek.

De verschillen tussen de beide penitentiaire inrichtingen zijn groot. Nieuwersluis huist in een historisch pand, Nieuwegein is strak en modern. Nieuwersluis is klein, Nieuwegein groot. In Nieuwegein joelen de mannen wel eens naar de studenten als ze door de gangen lopen. In Nieuwersluis is het op sommige plekken “gezellig” met vrouwen die samen koken en er een huiskamersfeer van maken. Michelle: “Ik trek mijn meest “gewone” kleding aan, als ik het Juridisch Spreekuur Gedetineerden doe. In de zomer niet te bloot, maar ook nooit te zakelijk. Ik ga vaak op mijn sneakers. Je moet bij de vrouwen niet in blouse en colbertje verschijnen. Dat schept een enorme afstand in het gesprek. Je komt gewoon zoals jezelf, een mens precies zoals degene tegenover je. De continuïteit en zekerheid die gedetineerden krijgen door het wekelijks terugkerend JSG is bovendien iets waar zij zich aan vast kunnen houden.”

Grote behoefte laagdrempelige rechtshulp

Het juridisch spreekuur is ontstaan vanuit het Willem Pompe Instituut voor Strafwetenschappen van de Universiteit Utrecht. Twee docenten zagen een Juridisch Loket in een gevangenis gesloten worden en merkten een grote behoefte aan laagdrempelige juridische hulp. Advocaten hebben het druk en een gevangene heeft niet zomaar toegang tot internet. Algauw was er een poule gevormd van studenten die als vrijwilliger een spreekuur wilden draaien. En sinds het in 2002 startte, is er ieder jaar nieuwe aanwas. Docent Anoinette Bakker: “De studenten werken heel zelfstandig, in principe doen ze alles zelf. Ze krijgen instructies over hoe ze zich moeten opstellen. Het is handig als ze het vak Strafrechtelijke Sancties hebben gevolgd, maar dat is geen vereiste. Ze leren door te doen. Soms kunnen ze direct antwoord geven op een vraag, zoniet dan werken ze de vragen en de antwoorden thuis uit. Ze schrijven ook een verslag van hun bezoek. Wij als docenten lezen mee en kunnen ingrijpen.”

De studenten doen in principe alles zelf. Wij lezen als docenten mee.

Alles gebeurt in een online samenwerkingssysteem, Blackboard, waarin ook een databank is gegroeid van eerdere antwoorden omdat bepaalde zaken vaker terugkomen. Het “volgende” duo dat de gevangenis bezoekt, neemt de uitgeschreven antwoorden weer mee. Ze overhandigen de envelop met het antwoord persoonlijk als brief aan de gedetineerde, de bewaarders lezen niet mee.

Unieke kijk op wat er ná een uitspraak gebeurt

Tessa de Groot coördineert als studentassistent momenteel het Juridisch Spreekuur Gedetineerden. Ze maakt onder meer de roosters, onderhoudt contact met de inrichtingen en organiseert driemaandelijks een bijeenkomst voor alle studenten waarbij een spreker wordt uitgenodigd, bijvoorbeeld iemand van de Reclassering of van het Centraal Justitieel Incassobureau. Ook Tessa heeft anderhalf jaar het spreekuur “gedraaid”, met veel plezier. “Je moet de gedetineerde het gevoel geven dat er serieus naar hen geluisterd wordt door iemand van “buiten”. Vaak is dat al de helft van wat je kunt doen. Zolang jij hen serieus neemt, doen ze dat bij jou ook, is mijn ervaring. Ik heb er zó veel van geleerd over allerlei rechtsterreinen. Binnen je studie, met name de bachelor, wordt bijvoorbeeld veel aandacht besteed aan het materieel en formeel strafrecht, maar minder aan wat ná de uitspraak gebeurt."

Je leert juridische kwesties begrijpelijk uitleggen. Dat is enorm waardevol.

“Het JSG biedt een unieke kijk in de praktijk. De werkelijkheid is zo veel genuanceerder en ingewikkelder dan je van tevoren kan overzien. Daarnaast leer je hoe je juridische kwesties begrijpelijk uitlegt en hoe je uit een soms lang of warrig verhaal van een gedetineerde datgene pikt dat je nodig hebt voor de beantwoording van de vraag. Ik denk dat je hier veel aan hebt, zeker als je een carrière in de advocatuur ambieert.”

Harry Versteeg, vestigingsdirecteur van de Penitentiaire Inrichting Nieuwersluis heeft veel lof voor het vrijwilligerswerk van de studenten. "Er zijn op dit moment domweg geen andere mogelijkheden voor gedetineerden om antwoorden te krijgen op de zeer uiteenlopende juridische vraagstukken. De casemanagers, medewerkers van de inrichting die het dossier van de gedetineerde kennen, zijn vaak onvoldoende juridisch geschoold om de enorme variëteit aan vraagstukken op te lossen. Het ontbreekt hen daarnaast ook vaak aan de tijd om zaken uit te zoeken. Het JSG voorziet in deze leemte."

Het gevoel een serieus antwoord op je vraag te krijgen, is voor mensen in detentie bijzonder belangrijk.

"Van klein tot groot zijn het allemaal zaken die, voor iemand die machteloos achter een deur zit, enorm frustrerend kunnen zijn en grote invloed kunnen hebben op het verloop van de detentie. Daarnaast is het luisterend oor ook van wezenlijk belang. Het gevoel om gehoord te worden en een serieus antwoord op je vraag te krijgen is voor mensen in detentie bijzonder belangrijk. Ik hoop als gevangenisdirecteur nog lang het spreekuur te mogen faciliteren."

Het is dankbaar en nuttig werk, dat is voornamelijk de motivatie van Tessa en Michelle. De opmerking die je soms hoort dat Nederlandse gevangenissen het stempel hotel verdienen, pareren ze altijd en overal meteen. Michelle: “Het kan héél gezellig zijn, maar ik stap na het spreekuur de poort weer uit en zij niet. Ze hebben mensen achtergelaten: familie, partner, kinderen. Het leven buiten de muren gaat door en het is indrukwekkend te realiseren dat iemand daar soms jarenlang geen deel van uitmaakt."