Verslag symposium Van een open blik naar een dieper begrip van digitale bookish platforms

Dit verslag van het symposium 'Van een open blik naar een dieper begrip van digitale bookish platforms’ is geschreven door promovenda en organisator Semmy Claassen. De presentaties en het rondetafelgesprek evenals het verslag daarvan geven de perspectieven van de desbetreffende spreker weer.

Het symposium ‘Van een open blik naar een dieper begrip van digitale bookish platforms', gefinancierd door focusgebied Governing the Digital Society, bracht op 20 november 2024 in de Theaterzaal van Kromme Nieuwegracht 20 in Utrecht ca. 80 bibliotheekmedewerkers, bookfluencers, docenten, onderzoekers, scholieren, studenten en uitgevers samen om met elkaar in gesprek te gaan over bookish gemeenschappen op de platforms TikTok, YouTube en Instagram.

De positieve geluiden dat jongeren lezen (her)ontdekt hebben dankzij BookTok, BookTube en Bookstagram roepen de vraag op of het voortgezet literatuuronderwijs gebruik kan maken van deze gemeenschappen. Tegelijkertijd zijn er ook zorgen over onder andere risico’s van sociale mediagebruik en het grote aandeel Engelstalige literatuur binnen Nederlandse online bookish gemeenschappen. Met het symposium had ik als doel de kennis en perspectieven van verschillende experts aangaande online bookish platforms te combineren om zo van een open blik en via gezamenlijke reflectie tot een dieper begrip te komen.

Vanuit mijn promotieonderzoek naar online lezersgemeenschappen en eventuele kansen daarvan voor het voortgezet literatuuronderwijs nodigde ik als organisator en dagvoorzitter van het symposium betrokkenen uit om hun vragen, behoeftes, kennis en ervaringen rondom het onderwerp te delen. Er waren vier presentaties van onderzoekers en docenten en er was een rondetafelgesprek met bookfluencers, docenten en een scholier. Ter introductie liet ik verschillende BookTok- BookTube- en Bookstagramcontent, populaire boeken binnen de gemeenschappen en bookish goodies zoals boekenleggers en boekgerelateerde stickervellen zien.

Na deze introductie creëerde ik de gelegenheid voor de aanwezigen om te laten weten wat ze van het symposium hoopten te leren en wat hun vragen en behoeften zijn aangaande digitale bookish platforms. Paula Heeger, bookfluencer en gesprekspartner bij het rondetafelgesprek, wierp zich als vrijwilliger op om deze punten te noteren op een flipbord, zie onderstaande foto’s. Deze punten werden meegenomen in het programma: verschillende sprekers gingen tijdens hun presentatie of het rondetafelgesprek in op deze punten.

Zowi Vermeire: Hoe jongeren leren online: leergemeenschappen op YT, TW & TT

Onderzoeker bij Nationaal OnderwijsLab AI (NOLAI) aan de Radboud Universiteit Zowi Vermeire presenteerde een deelstudie van haar proefschrift over hoe jongeren leren in online leergemeenschappen op YouTube, Twitch en TikTok. Vermeire liet zien dat het belangrijk is om te erkennen dat jongeren sociale media ook gebruiken om te leren – op alternatieve manieren vergeleken met het formele onderwijs, zoals ze ook in deze video illustreert. Uit deze deelstudie blijkt dat jongeren online de ruimte ervaren om:

  • de controle te grijpen over hun eigen leerproces
  • te experimenteren en fouten te maken
  • eigen vormen van accreditatie en erkenning voor het leren voor nieuwe carrières te ontwikkelen
  • te kunnen leren met maatschappelijke impact

…wat vaak vormen van leren zijn die ze zeggen te missen in het formele onderwijs. In haar presentatie richtte Vermeire zich op een gemeenschap van mensen die speedrunnen (het zo snel mogelijk uitspelen van een computerspel) die ruimte creëren voor experiment door samen op te trekken in hun leren. Om inspiratie te halen uit de ervaringen van leerlingen met sociale media en informele online leergemeenschappen heeft Vermeire de workshop sociale media als inspiratiebron voor het onderwijs gecreëerd voor het voortgezet onderwijs. 

Als antwoord op een vraag uit de zaal wanneer iemand deel is van een gemeenschap, geeft Vermeire aan dat ze voor haar onderzoek met name heeft gekeken naar mensen die ze kon identificeren als deel van de gemeenschap doordat ze bijvoorbeeld reageerden op video’s. In een interview met een lid van een online leergemeenschap, gebruikte de participant zelf ook de term ‘gemeenschap.’

Jeroen Dera: Poëzie op TikTok

Universitair hoofddocent en onderzoeker Nederlandse Letterkunde aan de Radboud Universiteit Jeroen Dera presenteerde bevindingen uit zijn artikel over poëzie op TikTok. Na een korte rondvraag in de zaal bleek dat veel aanwezigen wel bekend zijn met BookTok, maar niet met poëzie op het platform. Dera ging in op de hashtag #poetry die wereldwijd al meer dan 75 miljard keer bekeken is. Centraal in zijn presentatie stond een video van Lot Weijers (@lot.weijers) waarin Weijers in haar slaapkamer een zelfgeschreven gedicht voorleest met achtergrondmuziek toegevoegd aan de video. Naast deze mediale aspecten ging Dera in op tekstuele aspecten en patronen in de receptie, namelijk:

  • de aanwezigheid van vrije verzen met relatief weinig infrequente woorden, ritme via klankspel, clichés, spel met derde en eerste persoon enkelvoud en relatief veel opsommingen en de afwezigheid van hermetische stijlfiguren
  • de veelvoorkomende thema’s persoonlijke groei en zelfacceptatie
  • de affectieve aard van veel reacties
  • de aanwezigheid van verschillende talen, plaatsing van Weijers in een bredere traditie van schrijvers en uitingen van herkenning en therapeutische effecten in de reacties
  • dat Weijers mede op verzoek van haar volgers in eigen beheer de bundel Hersensoep (2023) heeft gepubliceerd

Er is geen gedrukte receptie van Weijers’ bundel, maar bij Engelstalige casussen zoals Celia Martinez’ Diary of a Romantica (2023) is dit wel het geval. De presentatie van Dera werd aangevuld door iemand uit de zaal die geregeld geraakt wordt door video’s waarin poëzie wordt gecombineerd met sfeerbeelden. Vergelijkbaar met de vraag die Vermeire gesteld werd over wanneer iemand lid is van een gemeenschap, kreeg Dera de vraag wat poëzie is. Volgens Dera is iets poëzie wanneer teksten als zodanig gemarkeerd worden, bijvoorbeeld door uitgevers of zelfs makers, bijvoorbeeld door #poetry in de beschrijving van een TikTok-video te zetten. Daarmee wordt een op poëzie gerichte leeshouding aangewakkerd.

Leontes Henriquez: #BookTok: the 60-second book report

Docent Engels Leontes Henriquez (English with Mr Henriquez op YouTube en @MrHenriquez_En op Instagram en TikTok) presenteerde de opdracht die hij ontwierp waarbij leerlingen, na het bekijken van verschillende BookTokvideo’s, een boek bespreken door zelf een video te maken. Henriquez legde uit dat de opdracht een holistische benadering op taalverwerving hanteert door de combinatie van de volgende vaardigheden:

  • spreekvaardigheid, omdat de leerlingen in het Engels het boek bespreken, andere video’s vergelijken en hun eigen video samen plannen
  • luistervaardigheid door het bekijken van video’s
  • schrijfvaardigheid, omdat de leerlingen een script schrijven voor hun video
  • kritisch denken doordat de opdracht leerlingen stimuleert om na te denken over wat een video een goede video maakt en wat een boek een goed boek maakt
  • digitale vaardigheden door een video te maken en door te reflecteren over het algoritme van TikTok

Volgens Henriquez is de opdracht een creatief en leuk alternatief voor boekverslagen en boektoetsen dat bovendien minder tijdrovend is om na te kijken dan boekverslagen. Leerlingen die deel uitmaken van online lezersgemeenschappen zijn enthousiast over de opdracht. Niet-lezers gaan niet meer lezen door de opdracht, maar trainen wel bovenstaande vaardigheden.

Marie-José Klaver: Bekend van #BookTok: geschikt voor de literatuurles?

Docent Nederlands en Duits en vakdidacticus Marie-José Klaver legde in haar presentatie een verband tussen populaire titels op BookTok en het literatuuronderwijs. Na een introductie van TikTok als omstreden platform en de werking van algoritmes die grotendeels dezelfde boeken blijven aanraden, ging Klaver in op vrijetijdslezen met BookTok en lezen op school. Belangrijke punten uit haar presentatie zijn dat:

  • er verschillende initiatieven zijn rondom boeken die niet populair zijn op BookTok, maar die jongeren wel aanspreken wanneer ze ermee in aanraking komen en die gebruikt kunnen worden in het literatuuronderwijs: hervertellingen, Lijsters Moderne Klassiekers, LitLab, Literatuurgeschiedenis, Fixdit, Klassiekers in de klas en Lezen voor de lijst
  • vrijetijdslezen van fictie de leesvaardigheid en prestaties bij andere vakken verbetert (Jerrim & Moss, 2018)
  • vrij lezen op school geen of negatief effect lijkt te hebben, maar meer onderzoek nodig is (Van der Sande e.a., 2019; Bus e.a., 2024)
  • lezen op school leerlingen kritisch en onderzoekend leert lezen en kennis laat maken met literaire geschiedenis en actuele literaire teksten
  • literatuuronderwijs het vrijetijdslezen met online lezersgemeenschappen kan erkennen door de meertaligheid van BookTok, Bookstagram en BookTube te waarderen en te wijzen op meertaligheid en diversiteit van literatuur uit Nederland, Vlaanderen, Indonesië, Suriname, de Antillen en Zuid-Afrika, verbanden te leggen met Nederlandstalige literatuur en leesontwikkeling te bevorderen
  • literatuurlessen gecombineerd kunnen worden met BookTok door populaire literaire begrippen van BookTok te gebruiken en vertalen, te leren over canonvorming, leerlingen onderzoek te laten doen naar titels en diversiteit op BookTok, algoritmes en online platforms te bestuderen (vgl. digitale geletterdheid en burgerschap)

Een van de redenen dat vrij lezen op school lastig is, heeft ermee te maken dat jongeren moeite hebben met het selecteren van een geschikt boek, zo wordt besproken in het nagesprek met de zaal. Verder lieten de presentaties van Henriquez en Klaver zien dat de dominantie van Engelstalige literatuur op BookTok interessant is voor het schoolvak Engels, maar kennismaking met Nederlandstalige literatuur niet bevordert.

Rondetafelgesprek online lezersgemeenschappen en literatuuronderwijs

Docent journalistiek en onderzoeker meertaligheid en onderwijs aan de Hogeschool Utrecht Mustapha Esadik (moderator), bookfluencer Paula Heeger (@paulaleest op Instagram en TikTok), bookfluencer Leonie Dams (The Book Leo op YouTube), scholier Koen Goedegebuure, docent Nederlands en bookfluencer Joris Hollaar (@lees.inspiratie op Instagram en TikTok) en auteur en docent Nederlands en filosofie Joan de Ruijter gingen in gesprek over online lezersgemeenschappen en kansen en obstakels daarvan voor het voortgezet literatuuronderwijs. Het volgende werd besproken:

  • gemeenschapsgevoel
    Dams gaf aan dat het gemeenschapsgevoel binnen online lezersgemeenschappen lezers aanspoort om hun mening te delen, elkaar boekentips te geven en om te reflecteren over wat ze gelezen hebben, wat de gesprekken binnen BookTube, BookTok en Bookstagram faciliteert.
     
  • Engelstalige literatuur
    Heeger en Hollaar hebben er bewust voor gekozen om Nederlandstalige literatuur te bespreken op hun accounts. Bovendien laat Heeger middels haar content zien dat er op BookTok en Bookstagram niet alleen ruimte is voor young adult-literatuur, maar ook voor klassiekers en poëzie. Hollaar post met name over fantasy en queer literatuur om te laten zien dat deze literatuur ook in het Nederlands bestaat. Volgens Goedegebuure en Dams is dit waardevol, omdat zij zelf graag fantasy en speculatieve fictie in bredere zin lezen en met name Engelstalige boeken binnen dit genre kennen. Een reden dat veel jongeren Engels lezen, is dat ze een specifiek Engelstalig boek willen lezen en dit liever niet in de vertaling doen en vervolgens blijven hangen in een Engelstalige bubbel, aldus Dams.
     
  • algoritme
    Volgens De Ruijter is het geweldig dat er veel gelezen wordt binnen online lezersgemeenschappen, maar is het belangrijk om de platforms waarop deze online lezersgemeenschappen zich bevinden niet uit het oog verliezen. Zo heeft TikTok een verslavend karakter en dubieuze voorwaarden. Een vaak bekritiseerde eigenschap van het platform is het algoritme. Door het algoritme worden vaak dezelfde boeken aangeraden: wanneer je een video over een bepaald boek liket, krijg je vervolgens video’s aanbevolen over datzelfde boek. Toch zien Hollaar en Heeger ook voordelen aan het algoritme. Door leerlingen op TikTok te laten zoeken naar boekrecensies, hoopt Hollaar dat het algoritme ze later nog een aantal boekenvideo’s laat zien.

    Volgens Heeger is het algoritme geschikt als zoekfunctie, bijvoorbeeld wanneer leerlingen op TikTok zoeken naar content rondom Lezen voor de lijst. Ook is het voor bookfluencers positief dat goede video’s door het algoritme worden aanbevolen, waardoor het aantal volgers minder belangrijk is op TikTok. Het is belangrijk, beargumenteerde Dams, dat kijkers zich ervan bewust zijn dat er hierdoor geen neutrale pool van boekrecensies is op het platform. Het algoritme heeft namelijk invloed op de content die wordt gemaakt, zoals voor het algoritme en kijkers aantrekkelijke content waarin gehuild wordt of waarin negatieve reacties besproken worden.
     
  • literatuuronderwijs
    Of het literatuuronderwijs gebruik moet maken van online lezersgemeenschappen? Het lijkt Goedegebuure een goed idee om aan te sluiten bij de belevingswereld van jongeren, maar De Ruijter vraagt zich af of het doel de middelen heiligt. Hollaar gaf aan dat docenten zelf geen content hoeven te maken, maar dat het wel nuttig is als docenten op de hoogte zijn van wat er populair is binnen online lezersgemeenschappen en de digitale wereld in het algemeen. Wanneer leerlingen weten dat docenten hiervan op de hoogte zijn, kan dit tot waardevolle gesprekken leiden. Online lezersgemeenschappen zijn vooral nuttig als ondersteuning bij de boekkeuze. Zo worden er op BookTok, BookTube en Bookstagram veel boeken aangeraden waar zowel docenten als leerlingen inspiratie uit kunnen halen en kunnen docenten via gemeenschappen op deze bookish platforms leren hoe ze een boek kunnen pitchen op een manier die jongeren aanspreekt.

    Goedegebuure bevestigde dat een goede boekpitch motiverend werkt. Docenten die op de hoogte zijn van zowel Nederlandstalige literatuur als populaire titels binnen online lezersgemeenschappen kunnen volgens Heeger ook verbanden leggen tussen boeken: De wetten (1991) van Connie Palmen kan bijvoorbeeld worden gekoppeld aan The Seven Husbands of Evelyn Hugo (2017) van Taylor Jenkins Reid. Praktische tips om bookish platforms bij het literatuuronderwijs te betrekken zijn volgens Hollaar het vermelden van accounts op de PowerPoint – niet alle leerlingen kennen BookTok – en het opzoeken en vergelijken van boekrecensies op BookTok, BookTube en/of Bookstagram en in de gedrukte receptie. De Ruijter ziet graag een alternatief, ethischer platform voor het literatuuronderwijs, zoals de website  Hebban in de Klas die wordt aangeraden vanuit de zaal. Verder pleitte Dams ervoor om te onderzoeken wat de aantrekkingskrachten van online lezersgemeenschappen zijn en om te bestuderen of deze aantrekkingskrachten kunnen worden ingezet in het literatuuronderwijs.
     
  • vrijetijdslezen en lezen voor school
    Goedegebuure gaf aan dat er verschillen zijn tussen vrijetijdslezen en lezen voor school, maar dat een positieve leeservaring op school er ook aan kan bijdragen dat leerlingen meer lezen in hun vrije tijd – ook uitdagende werken. De Ruijter wees op tegengestelde beweging, namelijk dat lezers in hun vrije tijd leesmeters maken en vervolgens via het literatuuronderwijs de overstap maken naar bijvoorbeeld uitdagende Nederlandstalige literatuur. Lezers kunnen via online bookish platforms leesplezier ervaren en een leesontwikkeling doormaken. Dit is een proces waar we volgens Dams vertrouwen in mogen hebben. Bibliotheken hebben zowel te maken met vrijetijdslezen als lezen voor school. Heeger adviseerde bibliotheken om zichtbaar te zijn op bookish platforms met een eigen account waar ze boeken aanraden en om, net zoals docenten, op de hoogte te blijven van wat er speelt binnen online lezersgemeenschappen. Een uitgebreider gesprek over de relatie tussen vrijetijdslezen en lezen op school is nodig.

Overige punten die aan bod kwamen tijdens het rondetafelgesprek zijn commerciële aspecten van online bookish platforms: bookfluencers ontvangen gratis bookish post en voor auteurs en uitgeverijen zijn de platforms waardevol om boeken te promoten. Wanneer bookfluencers betaalde samenwerkingen aangaan, wordt er vermeld dat het betaalde content betreft. Verder valt op dat voornamelijk jonge witte vrouwen vertegenwoordigd zijn op online bookish platforms waardoor het de vraag is of dit ook andere doelgroepen aanspreekt – zowel binnen als buiten het literatuuronderwijs. Hetzelfde geldt voor de leeftijd van deelnemers van online lezersgemeenschappen, waarvan de leeftijd verschuift van tieners naar twintigers en dertigers.

Uit interactie met de zaal werd vastgesteld dat het waardevol is om literatuur- en schrijfonderwijs te combineren, bijvoorbeeld omdat schrijven leerlingen kan helpen literatuur beter te begrijpen. Andersom kan lezen ook een positief hebben op de schrijfvaardigheid van leerlingen. Henriquez liet in zijn presentatie zien dat het visuele karakter van de content binnen online lezersgemeenschappen in een opdracht gekoppeld kan worden aan zowel literatuur- als schrijfonderwijs. Ter afsluiting vroeg ik de zaal om tips met betrekking tot online lezersgemeenschappen en literatuuronderwijs te delen. Heeger noteerde die op het flipboard, zie foto. Deze tips vormden een mooie aanvulling op en conclusies van de presentaties en het rondetafelgesprek.

Een dieper begrip van digitale bookish platforms

Het symposium heeft op inspirerende wijze laten zien waar een open blik, het delen van kennis en perspectieven, en gezamenlijke reflectie toe kan leiden: een dieper begrip van digitale bookish platforms.

Ook heeft de interactie met de zaal tijdens het symposium laten zien dat er behoefte is aan een uitgebreider gesprek over vrijetijdslezen en/versus lezen op school en aan meer onderzoek naar de effecten van vrij lezen in de klas. Zo geven Erbeli en Rice in hun metastudie (2022) aan dat het vanwege een gebrek aan onderzoeken van hoge kwaliteit lastig is om conclusies te trekken over de effecten van vrij lezen en zou vrij lezen volgens Van der Sande e.a. (2019) positieve effecten hebben op leerlingen die al een leesroutine hebben, maar negatieve effecten op lezers zonder leesroutine. Uit de metastudie van Merke e.a. (2024) blijkt dat vrij lezen met ondersteuning – hulp bij boekkeuze, leerlingen verantwoordelijk houden voor hoeveel en wat ze lezen en interacties tussen leerlingen over wat ze lezen – positieve effecten heeft op de leesvaardigheid van vermijdende lezers. Tussenkomst van de docent bij vrij lezen heeft volgens deze metastudie echter een negatief effect.

Verder hebben we, naar aanleiding van het rondetafelgesprek en de presentaties van Henriquez en Klaver, een gesprek gevoerd over de term en het concept ‘leesplezier.’ Binnen online lezersgemeenschappen wordt lezen gezien als iets leuks, maar moet het onderwijs per se leuk zijn en wanneer is iets eigenlijk leuk? De term ‘leesvoldoening’ biedt bijvoorbeeld een alternatief perspectief op lezen binnen (en buiten) het onderwijs. In dit kader verwijs ik naar de recent gelanceerde campagne Wie leest heeft een goed verhaal van de Leescoalitie waarin wordt benadrukt wat lezen je kan brengen. Er zijn verbanden tussen deze campagne en online lezersgemeenschappen zichtbaar, zoals het sociale aspect van lezen.

Tot slot wijs ik graag op mijn huidige onderzoek dat overeenkomt met Dams’ suggestie om te onderzoeken of de aantrekkingskrachten van online lezersgemeenschappen geïmplementeerd kunnen worden in het voortgezet onderwijs in plaats van de online lezersgemeenschappen zelf. Momenteel onderzoek ik onder andere middels een vragenlijst wat de aantrekkingskrachten zijn van online lezersgemeenschappen op TikTok, YouTube, Instagram, Discord, Whatsapp en Threads voor 12-35-jarigen. In een vervolgstudie zal ik bestuderen of deze aantrekkingskrachten benut kunnen worden in het voortgezet literatuuronderwijs. Scholen en andere instanties die interesse hebben om deel te nemen aan dit onderzoek zijn zeer welkom en kunnen contact opnemen via s.claassen@uu.nl.

Op 4 november 2025 vindt de tweede editie van het symposium ‘Van een open blik naar een dieper begrip van online lezersgemeenschappen’ plaats. Op de hoogte blijven? Schrijf je in voor de nieuwsbrief door te mailen naar s.claassen@uu.nl. Vragen over het symposium? Mail Semmy Claassen of de sprekers.