Religious Matters in an Entangled World: de impact van religie op het dagelijks leven

Twee jaar geleden ontving prof. dr. Birgit Meyer de prestigieuze Spinozapremie (NWO) en de Prijs Akademiehoogleraren (KNAW). Met het geld heeft de hoogleraar Religiewetenschap het multidisciplinaire onderzoeksprogramma Religious Matters in an Entangled World opgezet.

Globalisering

Religie doet er toe, ook vandaag de dag. Meyer: “Toen West-Europa in de tweede helft van de twintigste eeuw begon te ontkerkelijken, dachten veel mensen, zowel binnen als buiten de wetenschap, dat religie in de toekomst uit de samenleving zou verdwijnen. Wie nu om zich heen kijkt, ziet dat niet het geval is. Dit geldt niet alleen voor Afrika, Azië en de VS, maar ook voor Europa. Religie manifesteert zich in de openbare ruimte via allerlei verschillende vormen.” Wel is de manier waarop mensen hun geloof beleven en in de praktijk brengen door globalisering voortdurend aan verandering onderhevig. Vooral de grote steden worden gekenmerkt door een toenemende religieuze diversiteit, met alle conflicten van dien. Mensen met verschillende geloofsovertuigingen wonen zij aan zij met uitgesproken atheïsten, agnosten en spirituele zoekers.

Religieuze diversiteit

Binnen het project wordt de co-existentie van aanhangers van verschillende religies en niet-gelovigen bestudeerd. De onderzoekers richten zich op  samenlevingen die gekenmerkt worden door een hoge mate van religieuze diversiteit vanuit een vergelijkend en transregionaal perspectief, waarbij de nadruk ligt op Europa (hoofdzakelijk Nederland) en Afrika (met name Marokko, Ghana en Kenia). De omgang met concrete religieuze vormen en de daaruit voortkomende spanningen en conflicten – bijvoorbeeld omtrent de herbestemming van kerkgebouwen, de nieuwbouw van moskeeën, de omgang met beelden, taboes m.b.t. voedsel, lichaamspraktijken en kleding  - vormt de invalshoek voor diepgaand onderzoek naar de rol van religie in de dynamiek van samenleven in onze tijd.

Als religiewetenschapster benader ik religie vanuit een sociaal-cultureel perspectief: d.w.z. dat voor mij religie verwijst naar een geheel aan ideeën en praktijken met betrekking tot een niet direct tastbare en zichtbare werkelijkheid, die door gelovigen toch - twijfel daargelaten - voor bestaand wordt aangenomen. Bij de bestudering van religie kies ik dus voor een materiële benadering die uitgaat van waarnemende, voelende, denkende én handelende mensen. Centraal staan de concrete middelen en lichaamstechnieken waardoor zij zich tot het goddelijke of bovennatuurlijke én elkaar verhouden. Zo kunnen we beter begrijpen hoe die niet direct tastbare werkelijkheid concreet wordt gemaakt via specifieke praktijken, materiële vormen, en de daardoor opgeroepen gedeelde gewaarwordingen, sensaties en emoties. Vanuit dit perspectief ligt de focus niet zo zeer op wat mensen geloven, maar hoe zij geloven en de implicaties ervan voor hun alledaagse praktijk in al meer pluriforme samenlevingen.

Vier fasen

Het gehele project duurt acht jaar. Het is verdeeld over vier fasen, waarin steeds een ander thema centraal staat: van voedsel (september 2018 t/m augustus 2020) tot lichaam (september 2020 t/m augustus 2022) tot teksten (september 2022 t/m augustus 2024). Tijdens deze eerste fase ligt de focus op gebouwen, afbeeldingen en objecten (september 2016 t/m augustus 2018).

Leegstand van kerken

Zo onderzoeken dr. Daan Beekers en promovenda Elza Kuyk de materiele implicaties van ontkerkelijking door in te gaan op de herbestemmingen van kerkgebouwen en hun gedeeld gebruik door religieuze en seculiere actoren. Naast de praktische ervaringen met herbestemming en multipel gebruik, spelen er ook veel emoties en discussies rond deze ontwikkelingen. Mag er zomaar van elke leegstaande kerk een grand café of trampoline-springparadijs worden gemaakt? Hoe de balans te vinden tussen een religieus en cultureel gebruik van een kerk? Duidelijk is dat in het kielzog van ontkerkelijking de afgedankte materiele vormen van het christendom als cultureel erfgoed worden geherwaardeerd.

Transnationale islamitische netwerken

Postdoc dr. Nina ter Laan onderzoekt binnen het project de religieuze migratie (hijra) van Nederlandse, tot de islam bekeerde, vrouwen naar Marokko. Ter Laan: “Ik kijk daarbij specifiek naar de manier waarop die vrouwen hun oude en nieuwe culturele, nationale en religieuze identiteiten in hun nieuwe omgeving tot uitdrukking brengen. Bijvoorbeeld door objecten en beelden in de huiselijke setting.” Het project wil inzicht geven in de complexiteit van transnationale islamitische netwerken tussen Nederland en Marokko.

Religieuze diversiteit

Niet alleen de fysieke ruimte wordt onderzocht maar ook de sonische omgeving. In Nederland ligt het in het openbaar oproepen tot het islamitische gebed gevoelig. Universitair docent dr. Pooyan Tamimi Arab legt in zijn boek Amplifying Islam in the European Soundscape uit hoe precies en waarom de Nederlandse Grondwet het recht op openbare religieuze manifestaties garandeert, zoals de hoe de onderhandelingen over religieuze zicht- en hoorbaarheid in de praktijk verlopen en wat dit zegt over de hedendaagse staat van religieuze tolerantie. Daarnaast is hij bezig met onderzoek naar conflicten omtrent betwiste beelden - afbeeldingen van de profeet Mohammed, posters van kussende islamitische vrouwen en als beledigend ervaren visuele cultuur – in Nederland.

Madina Project

Madina is een multi-etnische en multi-religieuze wijk in de hoofdstad van Ghana, Accra, waarin moslims en christenen relatief vreedzaam samenleven. Het Madina-project is een samenwerking van onderzoekers aan de University of Ghana, de Universiteit Utrecht en het Afrika-Studiecentrum aan de Universiteit Leiden. Vier Ghanese promovendi doen onderzoek naar de dynamiek van samenleven van christenen, moslims en aanhangers van Afrikaanse religies m.b.t. transacties in de markt, het gezamenlijk gebruiken van openbare ruimtes, medische zorg en genezing, en alledaagse ontmoetingen tussen vrouwen. Ook in dit deelproject staat vormt een materiele insteek de basis voor het onderzoek naar de dynamiek van samenleven in een diverse setting.