Rechter kan in klimaatdebat optreden als curator van toekomstige generatie

Klimaatbeleid reikt verder dan landsgrenzen en ook verder dan de huidige generatie. Het is een taak van rechters om daarop toe te zien, vindt Laura Henderson, internationaal jurist aan de Universiteit Utrecht. Ook al beweren sommige politici dat zulke rechterlijke inmenging antidemocratisch is.

Wordt de rechter te machtig? De Tweede Kamer vroeg zich dat onlangs nog af naar aanleiding van een aantal rechterlijke uitspraken die politieke consequenties hadden. In december besliste de Hoge Raad in de Urgenda-zaak dat de staat verplicht is de CO₂-uitstoot terug te dringen. De Raad van State floot in juli vorig jaar de overheid terug over de gaswinning in Groningen en twee maanden eerder stelde hetzelfde orgaan dat het Nederlands stikstofbeleid in strijd is met de Europese wet.

Een rechter die de overheid of het parlement terechtwijst is antidemocratisch, vonden sommige politici. Terwijl zij die de rechterlijke macht verdedigden, juist stelden dat rechters nodig zijn om de rechtstaat te beschermen. Rechters dragen echter ook direct bij aan de kwaliteit van onze democratie.

In de kern is democratie het idee dat mensen het recht hebben zichzelf te besturen. Dit gaat twee kanten op. Ten eerste hebben mensen het recht om hun gezamenlijke leven in te richten naar hun eigen normen en waarden. Dit is waarop partijen zoals PVV en FvD veel nadruk leggen als ze klagen dat internationale verdragen en rechters democratische besluiten in de weg staan.

Maar zelfbestuur betekent ook iets anders: het recht om invloed uit te oefenen op besluiten die je raken. Om te weten wie het recht heeft om mee te besluiten, moeten we dus weten wie geraakt wordt door een besluit. Zodra het inrichten van het gezamenlijke leven andere mensen raakt dan degenen die daar invloed op kunnen uitoefenen, is er sprake van een democratisch tekort.

Zowel de oorzaken als gevolgen van de klimaatcrisis beperken zich niet tot lands- of tijdsgrenzen.

Staatsburgers

Lange tijd bepaalden landsgrenzen min of meer wie geraakt werden door de politieke besluiten in dat land. Staatsburgerschap was op zijn beurt weer de beste benadering voor degenen met een duurzame relatie met het grondgebied van de staat. Op die uitgangspunten zijn onze huidige democratische instituties op gebouwd. Het Nederlandse parlement vertegenwoordigt daardoor alleen de stemmen van huidige Nederlandse staatsburgers.

De klimaatcrisis legt het democratische manco van deze benadering bloot. Zowel de oorzaken als gevolgen van de klimaatcrisis beperken zich niet tot lands- of tijdsgrenzen. Degenen die geraakt worden door besluiten van Nederland – denk aan toekomstige generaties en inwoners van kwetsbare kustgebieden overal ter wereld – zijn niet alleen de mensen die erover mogen meepraten.

Juist de rechter is goed gepositioneerd om deze mismatch tussen institutionele werkelijkheid en democratische waarden te verhelpen. Omdat de rechter onafhankelijk is van electoraal succes, kan hij ook andere dan de huidige kiezers een stem geven in de rechtszaal. Op die manier krijgen stemmen die onterecht zijn uitgesloten van het wetgevingsproces toch nog een kans gehoord te worden. Zo kan de rechter bijdragen aan het democratische idee dat allen die geraakt worden door een besluit daarop invloed moeten hebben.

Zorgplicht

Totdat anderen dan huidige staatsburgers invloed krijgen op de besluitvorming blijft de rechter nodig om dit democratisch tekort op te vangen.

Al sinds de jaren 90 zijn er rechters die deze rol oppakken. In een zaak over de effecten van atoomproeven, heeft rechter Christopher Weeramantry van het Internationaal Gerechtshof de rol van het Hof beschreven als een curator van de rechten van toekomstige generaties ‘op dezelfde manier waarop een nationale rechtbank curator is van de belangen van een baby die niet voor zichzelf kan spreken’. De hoogste rechter van de Filipijnen heeft in een zaak over het kappen van grote delen oerbos geoordeeld dat ook de belangen van toekomstige generaties behartigd mogen worden in de rechtszaal. In zijn Urgenda-vonnis stelt de rechtbank Den Haag dat de staat ook een zorgplicht heeft ten opzichte van toekomstige generaties Nederlanders.

Een verder reikende stap zou zijn om het wetgevingsproces zelf aan te passen zodat anderen dan huidige staatsburgers invloed krijgen. Bastiaan Rijpkema stelt bijvoorbeeld voor om de Eerste Kamer te vervangen door een Toekomstkamer, die de belangen van toekomstige generaties een stem geeft in het politieke debat. Zo ver is het nog niet en tot die tijd blijft de rechter nodig om dit democratisch tekort op te vangen.