“Projecten over koloniaal erfgoed kun je niet vanuit Europa alleen aanpakken”

“Europese universiteiten floreerden tijdens de koloniale periode en sporen hiervan zijn nog altijd zichtbaar”, vertelt Gertjan Plets, universitair hoofddocent Erfgoedstudies. Hij leidt het nieuwe internationale project Colonial Legacies of Universities: Materialities and New Collaborations (COLUMN). “Gebouwen dragen namen van omstreden figuren, onderzoekscollecties hebben een koloniale oorsprong, en botanische tuinen zijn stille getuigen van expedities. Wij onderzoeken hoe koloniale kennisnetwerken functioneerden en hoe wij als universiteiten met deze erfenis kunnen omgaan.”

Internationaal onderzoek naar koloniaal universitair erfgoed

Met steun van het Europese Horizonprogramma brengt COLUMN negen academische en culturele organisaties uit acht landen samen. Uniek aan het project is de deelname van hoofdonderzoekers uit Suriname en Zuid-Afrika. Ook gastcuratoren uit voormalig gekoloniseerde landen als Vietnam, Indonesië en Mexico zijn gelijkwaardige partners. “Dat klinkt als een open deur, maar dat is het nog niet”, zegt Plets. Hij heeft COLUMN met collega’s opgezet om de koloniale geschiedenis expliciet niet alleen vanuit een Europees perspectief te bekijken.

“Tot nu toe is veel onderzoek naar koloniaal erfgoed eurocentrisch en reflecterend,” legt Plets uit, “maar een project over koloniaal erfgoed kun je niet vanuit Europa alleen aanpakken. En het plaatsen van kanttekeningen bij bestaande praktijken is belangrijk, zeker, maar we moeten daarnaast ook nieuwe talen en structuren ontwikkelen. Alleen zo kunnen we tot een daadwerkelijke dekolonisatie van erfgoed komen. Wij willen het academisch debat actief een nieuwe richting geven.”

Koloniaal erfgoed van de Utrechtse Botanische Tuinen en het Universiteitsmuseum

De Universiteit Utrecht (UU) was een belangrijke speler in het koloniale systeem, vertelt Plets. “In COLUMN onderzoeken we de periode tussen de achttiende en de twintigste eeuw. De UU organiseerde toen expedities, produceerde kennis over de ontginning en het besturen van gekoloniseerde gebieden, en trainde zelfs administratoren en medewerkers voor de koloniale economie. Daar kreeg ze geld en toegang tot wetenschappelijke bronnen voor terug.”

De Utrechtse focus binnen COLUMN ligt op de koloniale geschiedenis van de Botanische Tuinen en de collecties van het Universiteitsmuseum Utrecht (UMU). Universitair docenten Cultuurgeschiedenis en mede-aanvragers Mette Bruinsma en Richard Calis leiden een team dat nieuw educatief materiaal ontwikkelt over de tuinen. “Veel planten en kennis hier zijn tijdens de koloniale periode verzameld in Indonesië, Suriname en zuidelijk Afrika”, vertelt Plets. “De Botanische Tuinen werken al samen met de Anton de Kom Universiteit van Suriname en die samenwerking wordt nu verder versterkt. Daarbij kijken we vooral naar manieren waarop we nieuwe inzichten over het koloniale verleden kunnen vertalen naar een breder publiek.”

In het UMU ontwikkelen onderzoekers en medewerkers nieuwe methoden voor het toegankelijk maken van antropologische collecties. “Neem het onderzoek naar de Niasmaskers, gipsen afgietsels die in de koloniale tijd zijn gemaakt van de gezichten van inwoners van het Indonesische eiland Nias. Hier werk ikzelf al drie jaar aan met collectiebeheerder Reina de Raadt en Sadiah Boonstra, een tentoonstellingsmaker uit Jakarta. We hebben in november 2024 een tentoonstelling op Nias geopend en kunnen nu de samenwerking met de bevolking verderzetten en de nieuwe inzichten ook in Europa tentoonstellen.”

De universitaire koloniale erfenis herzien

Als het COLUMN-project in 2029 is afgerond omvat het onder andere twee internationale tentoonstellingen, educatief materiaal voor botanische tuinen en een handboek ‘hoe je campus te dekoloniseren’. “Het onderzoek naar koloniaal erfgoed biedt een unieke kans om internationale samenwerkingen op te bouwen die zijn gebaseerd op hernieuwde verhoudingen en verbanden”, zegt Plets. “Hopelijk kunnen we fundamentele veranderingen teweegbrengen in de manier waarop erfgoed wordt gezien, beheerd en gepresenteerd. Daarvoor zijn de wereldwijde partnerschappen in ieder geval essentieel.”