“Poetins drijfveer? De radicale ideologie van een heilige Russische natie”
Historici Beatrice de Graaf en Niels Drost duiden Poetins verwijzingen naar het verleden
Wat drijft Poetin precies om Oekraïne binnen te vallen en wat kunnen we in deze oorlog nog verder van hem verwachten? Poetins drijfveren zijn voor veel Europeanen moeilijk te bevatten: er wordt vaak gezegd dat het “niet rationeel” is wat hij doet. Historicus en radicaliseringsexpert prof. dr. Beatrice de Graaf (Geschiedenis van de internationale betrekkingen) benadrukt dat Poetins handelen binnen zijn eigen wereldbeeld wel degelijk logica heeft: “Poetin voert strijd voor een heilige Russische natie en gaat daarin consistent en intrinsiek logisch te werk.” Alumnus Niels Drost schreef onder haar begeleiding een masterscriptie over Poetins strategische gebruik van de geschiedenis en zijn steeds radicalere ideologie van een Groot-Russisch rijk. Drost werkt sinds 15 februari als junior onderzoeker bij Instituut Clingendael, waar hij deze week zijn bevindingen publiceerde.
Veel analyses hebben de afgelopen tijd gewezen op Poetins propagandistische verwijzingen naar de Tweede Wereldoorlog en de Sovjettijd. De Graaf en Drost zien een cruciale bron voor zijn radicale ideologie juist nog verder terug in het verleden: in het Russische keizerrijk uit de negentiende eeuw, waarin alle Slavische volkeren waren ingelijfd en waarin geen scheiding tussen kerk en staat bestond. Poetins gebruik van het symbool van de dubbele adelaar verwijst daar ook naar: die symboliseerde vanouds hoe kerk en wereld in één lichaam, in één heerser, samenvielen, zo legde De Graaf uit in De Ongelooflijke Podcast (EO, 26 februari). “Poetins ideologische doel is om de Slavische volkeren opnieuw te verenigen in de heilige Russische natie, waarvan hij zichzelf als de belichaming ziet en Kyiv als de wieg.”
Toenadering
Uit het scriptieonderzoek van Drost komt naar voren dat Poetin zich in zijn retoriek altijd al heeft bediend van verwijzingen naar de Russische geschiedenis, maar dat zijn denkbeelden steeds meer zijn geradicaliseerd. Drost analyseerde ruim 500 toespraken van Poetin uit de gehele periode van zijn presidentschap (2000-2008 en 2012-heden). Daaruit blijkt dat Poetin aanvankelijk de geschiedenis op een positieve manier gebruikte om toenadering tot Europa te zoeken en gedeelde waarden te benadrukken. Hij verwees bijvoorbeeld naar tsaar Peter de Grote (1672-1725) die geloofde in de Verlichting en die voor de Russen de ramen naar Europa openzette. Ook benadrukte Poetin tijdens zijn eerste twee termijnen als president de verbondenheid tussen het Russische en Oekraïense volk vanuit een gedeelde religieuze (Orthodox-christelijke) geschiedenis.
Sinds 2012 gebruikt Poetin – al dan niet accurate – verwijzingen naar het Russische keizerrijk steeds meer om zijn eigen macht te legitimeren, en van zijn pro-Europese houding bleef steeds minder over.
Radicalisering
Maar toen Poetin in 2012 opnieuw aan de macht kwam, en vooral vanaf de annexatie van de Krim in 2014, werd hij steeds stelliger dat de Oekraïners en de Russen één volk vormen en dat de Krim altijd al bij Rusland heeft gehoord (het gebied werd in werkelijkheid pas in 1783 voor het eerst door Rusland geannexeerd). Poetin ging – al dan niet accurate – verwijzingen naar het vroegere Russische keizerrijk steeds meer gebruiken om zijn eigen macht te legitimeren, en van zijn pro-Europese houding bleef steeds minder over. Daarbij ging hij ook andere tsaren citeren, zoals de absolutistische Catharina de Grote (1729-1796) die het Russische rijk drastisch uitbreidde door onder andere de Krim en de Kaukasus in te nemen, en Alexander II (1818-1881) die Polen en Oekraïne inlijfde en ‘russificatie’ doorvoerde door bijvoorbeeld minderheidstalen te onderdrukken.
Rationele irrationaliteit
De Graaf omschrijft Poetins ideologie van een heilige Russische natie als een voorbeeld van ‘rationele irrationaliteit’, een term die ze ontleent aan de Amerikaanse econoom Bryan Caplan. “Wat Poetin doet is voor hem zelf een logisch, rationeel voortvloeisel uit een wereldbeeld dat eerder mythisch is, en eerder gebaseerd op geloofsovertuigingen dan op feiten,” zei De Graaf bij RTL Nieuws.
Azov-bataljon
Bij de strijd rondom de Oekraïense stad Marioepol stuit Poetin op verzet van het extreem-rechtse Azov-bataljon. De naam van de organisatie verwijst naar de Zee van Azov, waar zij in 2014 succesvol tegen de Russen vochten. Ook toen was het al duidelijk dat deze groep een ultranationalistische ideologie had. Beatrice de Graaf waarschuwt dat we het Azov-bataljon in een bredere context moeten zien. "De aanwezigheid van extreemrechtse sympathieën binnen reguliere veiligheidstroepen is wereldwijd een probleem", zegt De Graaf. In een poging om de aantrekkingskracht van de groep in te dammen zijn ze onlangs toegevoegd aan de Oekraïense Nationale Garde. Hiermee is het gevaar echter niet geweken. "Wereldwijd is het percentage van aanslagen door rechtsextremisten toegenomen en net als in 2014 is het grote gevaar dat Oekraïne opnieuw een hub wordt voor wat extreemrechtse strijders wel een 'white jihad' noemen", zegt De Graaf bij NOS Nieuws.