Paulien de Winter ontvangt NIAS Fellowship om uit te zoeken hoe groepsdynamiek de handhavingsstijl van ambtenaren beïnvloedt

Paulien de Winter is sinds dit jaar verbonden aan het departement Rechtsgeleerdheid van de Faculteit Recht, Economie, Bestuur en Organisatie. Naast universitair hoofddocent Rechtstheorie is zij onderzoeker bij het Montaigne Centrum voor Rechtsstaat en Rechtspleging. Voor het komende jaar heeft Paulien een NIAS-beurs toegekend gekregen, gefinancierd door Instituut Gak. Zij zal het semester gebruiken om verder te bouwen op haar voortgaande onderzoek naar de uitvoering van socialezekerheidsregelgeving op praktisch niveau, de 'frontlinie' waar ambtenaren en burgers elkaar ontmoeten. Nu focust zij op de manier waarop groepsdynamiek tussen uitvoeringsmedewerkers van de Belastingdienst, sociale diensten, het UWV en de Sociale Verzekeringsbank van invloed is op hun 'stijl' van handhaving, en hoe diezelfde groepsdynamiek kan bijdragen aan een meer mensgerichte benadering van handhaving. De recente Toeslagenaffaire illustreert het belang van dit perspectief.

In de afgelopen decennia klonk er een toenemende roep om strengere regels en handhaving teneinde het vermoede misbruik of frauduleus gebruik van sociale voorzieningen tegen te gaan. Sinds de invoering in 2013 van de Wet aanscherping handhaving en sanctiebeleid SZW-wetgeving (in de volksmond bekend als de 'Fraudewet') staat deze manier van handhaven echter ter discussie, en momenteel – vooral in de nasleep van het Toeslagschandaal en de daaropvolgende parlementaire enquête – pleiten politici voor een meer humane aanpak. Dit roept de vraag op: Wat kan er worden gedaan om de handhaving in de toekomst menselijker en eerlijker te maken?

Een belangrijk deel van het antwoord kan gelegen zijn in de organisatiecultuur en de interne groepsdynamiek. Hoe ambtenaren regels handhaven, hangt af van hoe ze die toepassen – strikt of flexibel, overredend of bestraffend (in verschillende gradaties) – en hoe ze reageren op verschillende situaties. Het is belangrijk om te onthouden dat deze keuzes niet geïsoleerd worden gemaakt. Bureaucraten worden beïnvloed door sociale structuren waarvan ze deel uitmaken, ook wanneer ze regels handhaven.

De centrale onderzoeksvraag is dan ook: Wat is de invloed van groepsdynamiek op de handhavingsstijlen van uitvoerende (frontlinie)ambtenaren, en hoe kunnen deze groepsprocessen bijdragen aan het totstandkomen van een mensgerichte benadering van handhaving? Paulien zal een literatuuranalyse uitvoeren en interviews met eerstelijnsambtenaren analyseren om te zien hoe gedeelde kennis en collectieve overtuigingen hun werk kunnen beïnvloeden en hoe informele normen zich ontwikkelen met betrekking tot de interpretatie van regels en reacties op overtredingen van burgers.