Onderzoek: Digitale rechtszittingen verlopen sinds corona professioneler, maar verbetering is mogelijk

De coronapandemie heeft een belangrijke impuls gegeven aan de digitalisering in de rechtspraak. Sindsdien vormt de fysieke rechtszitting weliswaar weer het uitgangspunt en zijn digitale zittingen eerder uitzondering dan regel, maar nog steeds vinden online en hybride rechtszittingen plaats in het straf-, jeugdbeschermings-, en vreemdelingenrecht. Uit eerder onderzoek – naar de gevolgen van de coronapandemie voor de positie van kwetsbare rechtzoekenden – bleek dat hun rechten tijdens digitale zittingen niet optimaal konden worden gewaarborgd. Om te zien in hoeverre de Rechtspraak deze situatie heeft verbeterd (ook in het licht van een eventuele nieuwe pandemie) hebben onderzoekers van de Universiteit Leiden, Universiteit Utrecht en Radboud Universiteit Nijmegen de rol van digitale zittingen anno 2024 nader onderzocht. 

Naar aanleiding van het eerdere onderzoek zijn aanbevelingen gedaan om de kwaliteit van digitale zittingen en daarmee de (digitale) toegang tot het recht voor kwetsbare rechtzoekenden te verbeteren. Het nieuwe onderzoek heeft in kaart gebracht wat de stand van zaken is voor wat betreft het digitaal horen van (kwetsbare) rechtzoekenden en in hoeverre de eerder gesignaleerde knelpunten zijn geadresseerd. Zijn de rechten van  rechtzoekenden nu beter gewaarborgd, en welke stappen kunnen daarin mogelijk nog worden gezet – ook gelet op in het buitenland ontwikkelde best practices?

Online en hybride zittingen

Het gaat bij ‘digitale zittingen’ om twee varianten: de online zitting, waar zowel de rechter(s) en griffier als de rechtzoekenden op afstand deelnemen aan de zitting via een online communicatieplatform; en de hybride zitting, waarbij een of meer deelnemers (bijvoorbeeld een getuige of deskundige) meedoen via een directe beeld- en geluidsverbinding.

Voor het onderzoek zijn interviews gehouden met de ‘regievoerders online zittingen’ die binnen de gehele Rechtspraak de regie voeren over het (toekomstig) beleid ten aanzien van online zittingen. Verder zijn gesprekken gevoerd met rechters. Ook is gebruik gemaakt van een  enquêteonderzoek (over gebruik van technologie door rechters) dat twee van de onderzoekers eerder onder 426 rechters en raadsheren hebben uitgevoerd. 

Vreemdelingenrecht

Het meest worden digitale zittingen toegepast in het strafrecht en vreemdelingenbewaring, bij elkaar ongeveer 100 zittingen per week (in coronatijd, toen alleen de meest essentiële zaken doorgingen, was dat ruim vier keer hoger). Bij de beoordeling of een rechtszaak zich leent voor een digitale zitting, kan een rechter gebruik maken van het ‘Afwegingskader en spelregels online zitting’ dat in september 2024 is vastgesteld. Digitale zittingen met minderjarigen en met getuigen komen maar zelden voor; rechters hebben vooral ervaring met zittingen waarbij deskundigen of procespartijen digitaal deelnemen.Voor volledige online zittingen wordt hoofdzakelijk gebruikgemaakt van MS Teams. De Raad voor de Rechtspraak is inmiddels een aanbestedingsprocedure gestart voor het realiseren van een nieuw online platform.

Voor- en nadelen van een digitale zitting

Rechters noemen verschillende voor- en nadelen van digitale zittingen. Als voordeel wordt genoemd betere toegankelijkheid voor mensen in verband met reistijden, kosten en mobiliteitsproblemen. Maar ook de mogelijkheid om deel te nemen vanuit een vertrouwde omgeving en minder emotionele stress voor rechtzoekenden worden als voordelen genoemd. Veelgenoemde nadelen zijn de kwalitatief minder goede communicatie die digitaal mogelijk is, en de storingsgevoeligheid van de technologie.

Resterende knelpunten

Een eerste knelpunt is het ontbreken van een wettelijke grondslag voor het houden van een digitale zitting in verschillende rechtsgebieden. Alleen in het strafrecht en voor vreemdelingenbewaring is momenteel in een wettelijk kader voorzien. Een ander knelpunt betreft de kwaliteit van apparatuur en technische storingen; nog niet alle rechtbanken zijn qua inrichting en apparatuur goed voorbereid op digitale zittingen. Verder biedt het gebruik van MS Teams geen mogelijkheid voor vertrouwelijk overleg met de advocaat, en ook een "gebrek aan decorum" in een digitale omgeving is een aandachtspunt. Ook treden er weleens communicatieproblemen op, vooral in (vreemdelingen)zaken waarin gewerkt wordt met tolken. Digitale zittingen lopen vertraging op, zeker als de tolk in de zittingszaal is en de rechtzoekende elders. En in jeugdbeschermingszaken blijft de veiligheid een knelpunt, aangezien het voor de rechter onduidelijk is of de rechtzoekende zich alleen in een ruimte bevindt als hij/zij online deelneemt aan de zitting.

Ook digitale toegang faciliteren

Voor wat betreft het nieuw te ontwikkelen online platform stellen de onderzoekers in hun rapport dat hiermee vooroordelen zoveel mogelijk  voorkomen moeten worden. Dat kan onder meer door het creëren van een neutrale (virtuele) achtergrond, die ook nuttig is om de privacy van (kwetsbare) rechtzoekenden te beschermen en kan worden gebruikt om de professionaliteit en het decorum van de zitting en de procedure te verhogen. Een tweede aandachtspunt is dat de digitale omgeving een ordentelijk verloop van de zitting moet faciliteren door een vaste schermindeling met duidelijke rollen maar ook met mogelijkheden voor vertrouwelijk overleg en 'wachtkamers' waarin deelnemers zich kunnen voorbereiden op wat komen gaat.

Een online omgeving creëren alleen is niet voldoende; ook moeten burgers daartoe een goede toegang hebben en kan van (kwetsbare) rechtzoekenden niet onder alle omstandigheden worden verwacht dat zij zelf over de juiste faciliteiten beschikken. Hieraan kan tegemoet worden gekomen door bijvoorbeeld het creëren van ruimtes in een bibliotheek of op het gemeentehuis, waar rechtzoekenden in beslotenheid en veiligheid kunnen inloggen op de online omgeving. Verder is het van belang dat rechtsprofessionals training krijgen in de omgang met de digitale omgeving, ook om hen bewust te maken van de mogelijke risico's en biases die kunnen ontstaan door het digitaal horen van rechtzoekenden, getuigen, deskundigen en tolken.

Dit onderzoek betreft een vervolg op het onderzoek naar de gevolgen van de coronapandemie voor de rechtspraak en rechtzoekenden. Beide onderzoeken zijn uitgevoerd met een subsidie van ZonMw. Vanuit het Montaigne Centrum voor Rechtsstaat en Rechtspleging waren Marc Simon Thomas, Franz Neumann en Eddy Bauw bij dit onderzoek betrokken.

De bevindingen zijn gepubliceerd in het rapport ‘Digitale zittingen in de Rechtspraak Stand van zaken in straf-, jeugdbeschermings-, vreemdelingen- en toezichtzaken in 2024’: