NWO-Spinozapremie uitgereikt aan mediawetenschapper José van Dijck

Hoogste wetenschappelijke onderscheiding in Nederland

Mediawetenschapper prof. dr. José van Dijck ontving op 13 oktober 2021 een NWO-Spinozapremie van 2,5 miljoen euro. De Spinozapremie is de hoogste wetenschappelijke onderscheiding in Nederland. Van Dijck is universiteitshoogleraar Media en digitale samenleving en is een topspeler in het internationale veld van de mediastudies. Zij toont in haar onderzoek de noodzaak aan om kritisch te kijken naar de invloed van digitale platforms, data en algoritmes op onze democratie.

Volgens de selectiecommissie helpen haar inzichten om de maatschappelijke impact van nieuwe media te begrijpen en de discussie te openen over publieke waarden in de platformsamenleving. De Spinozacommissie benadrukt de impact van haar werk op de maatschappij. Ze treedt regelmatig op als deskundige over digitaal beleid voor de politiek, bijvoorbeeld over de corona-apps of de toekomst van ons medialandschap.

Ik ben buitengewoon vereerd met en aangenaam verrast door deze prijs. Het is een prachtige impuls voor het interdisciplinaire onderzoek dat we met Utrechtse collega’s uit mediastudies, bestuurskunde, rechten en informatica doen op het gebied van de digitale samenleving.

Impact van digitale media op ons sociale leven

Wat is de impact van digitale media op ons sociale leven? En hoe kan deze kennis gebruikt worden om transparantie en vertrouwen in de maatschappij te vergroten? Daarover gaat het onderzoek van Van Dijck. Ze is toonaangevend in het relatief jonge vakgebied mediastudies dat ze zelf mede heeft vormgegeven. Haar carrière groeide mee met de razendsnelle ontwikkelingen van nieuwe mediatechnologieën die ze in baanbrekend interdisciplinair onderzoek analyseert. Haar inzichten helpen om de maatschappelijke impact van nieuwe media te begrijpen en openen de discussie over publieke waarden in de platformsamenleving. Het onderzoek van Van Dijck is volgens FGw-decaan prof. dr. Keimpe Algra “een prachtig voorbeeld van de rol die de geesteswetenschappen kunnen spelen in de externe reflectie over technologische ontwikkelingen.”

Veel digitale platforms zijn gebaseerd op marktprincipes waarin onze publieke waarden nauwelijks een plek vinden.

Digitale platforms en publieke waarden

Onze publieke ruimtes worden steeds afhankelijker van de digitale producten van een aantal technologiebedrijven. Denk aan de Corona Checkapp die als coronapaspoort dient in de appstore van Apple of aan de online infrastructuur van Google waarmee een groot deel van onze basisscholen werkt. Veel digitale platforms zijn gebaseerd op marktprincipes waarin onze publieke waarden nauwelijks een plek vinden stelt Van Dijck. Kijk naar een platform als Facebook: tegenover de diensten die zij bieden staat dat ze gegevens over ons gedrag gebruiken voor gepersonaliseerde advertenties bijvoorbeeld. Hoe past dat bij waarden als privacy en autonomie? Van Dijck toont in haar onderzoek, boeken en lezingen op krachtige wijze de noodzaak aan om kritisch te kijken naar de invloed van deze digitale cultuur op onze democratie. Binnen de universiteit is Van Dijck dan ook trekker van het focusgebied Governing the Digital Society.

Governing the Digital Society

Van Dijck wil met de Spinozapremie het focusgebied Governing the Digital Society verder versterken met jonge onderzoekers: “Het draait nu twee jaar en begint al veel vruchten af te werpen. Zo werken we samen met de Utrecht Data School aan verantwoorde data-praktijken voor overheidsinstanties en ontwikkelden de Ethische Data Assistent (DEDA) voor overheden. Deze assistent helpt bij het beantwoorden van ethische vraagstukken rondom data-projecten. We zijn ook betrokken bij PublicSpaces. Deze coalitie van publieke organisaties wil hun digitale tools verantwoord inzetten, uitgaand van publieke waarden als privacy en transparantie. Hopelijk kunnen we straks helpen bij het ontwerpen, testen en ontwikkelen van alternatieve (open source) tools voor informatie en communicatie.”

José van Dijck
José van Dijck (beeld via NWO, fotografie: Studio Oostrum)

Bruggenbouwer

Van Dijck staat bekend als teamspeler en bruggenbouwer. Zoals ook rector magnificus prof. dr. Henk Kummeling aangeeft: “Het is een feest om José in onze universiteit te hebben. Ze is natuurlijk een ster in haar vakgebied, maar ze zoekt als vanzelfsprekend de verbinding met andere disciplines. Ze is de spil in een netwerk waarin allerlei spannende ideeën ontstaan over de digitale samenleving en de rol die de universiteit daarin vanuit publieke waarden heeft te vervullen. Als begenadigd docent weet ze velen te inspireren. Bij dit alles is en blijft ze ook nog eens een uitermate plezierig mens.”

Deze prijs is een geweldige bekroning van het wetenschappelijke werk van José, dat zich onder meer richt op de enorme invloed van sociale media platforms en wat die betekent in het licht van publieke waarden en het belang van een transparante en goed werkende democratie. Ik feliciteer haar dan ook van harte. En met haar de universiteit, onze faculteit en het strategisch thema Institutions for Open Societies, waarbinnen zij een belangrijke rol speelt.

José van Dijck houdt het beeldje van Spinoza vast.
NWO, fotografie: Freek van den Bergh

Uitreiking premies

De feestelijke uitreiking van de Spinozapremies en Stevinpremies vond plaats op woensdag 13 oktober 2021. Tijdens de uitreiking sprak José van Dijck de hoop uit dat we in de toekomst onze digitale ruimtes kunnen inrichten op waardes als privacy, veiligheid, democratische controle en transparantie. "En in die ideale digitale samenleving hoop ik dat de technologie niet alleen ons bepaalt maar dat wij ook vooral de technologie medebepalen."