Klimaatbestendige woonwijken regio Utrecht: eerste uitkomsten onderzoek
Deltacommissaris Peter Glas aanwezig bij online presentatie
Het Nederlandse weer wordt steeds extremer; buien worden heviger, het wordt warmer en perioden van droogte duren langer. Wateroverlast en hittestress zijn gevolgen van klimaatverandering die steeds vaker tot schade en ongemakken leiden in Nederlandse woonwijken. Om te leren hoe effectief en gelegitimeerd beleid rondom dergelijke klimaatrisico’s kan worden ontwikkeld en uitgevoerd, is afgelopen najaar als uitvoeringspilot binnen het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie (DPRA) het onderzoeksproject ‘Klimaatbestendige woonwijken regio Utrecht’ van start gegaan. Dat project met een looptijd van anderhalf jaar presenteerde op 28 april, na een half jaar onderzoeksinspanningen, tijdens een virtuele bijeenkomst in aanwezigheid van deltacommissaris Peter Glas de eerste uitkomsten.
Uitvoering van klimaatadaptatie sterk onderbelicht
De eerste resultaten van dit project komen voort uit twee uitgebreide literatuurstudies en praktijkonderzoek dat masterstudenten van de opleiding Recht voor een duurzame leefomgeving aan de Universiteit Utrecht hebben uitgevoerd in het kader van hun practicum waterrecht. Herman Kasper Gilissen, universitair hoofddocent bestuursrecht/omgevingsrecht en projectcoördinator: “We hebben een bestuurskundige en een juridische literatuurstudie uitgevoerd. Uit beide studies blijkt dat de uitvoeringsfase van klimaatadaptatie in de literatuur vooralsnog sterk onderbelicht is. Wij onderzoeken dus wat er allemaal bij komt kijken net voordat en als de schop de grond in gaat."
Wij onderzoeken dus wat er allemaal bij komt kijken net voordat en als de schop de grond in gaat.
"Er is een duidelijke ‘knowledge gap’ en daar worden wetenschappers meestal enorm blij van, omdat dit type onderzoek tot nieuwe inzichten gaat leiden voor wetenschap en praktijk. Onze studenten zijn vol enthousiasme in dat gat gedoken en hebben in hun case studies onwijs veel relevante informatie over die uitvoeringsfase in hun vijf pilotprojecten verzameld, geanalyseerd en gepresenteerd in hun onderzoeksrapporten.”
Bewoners zeer bepalend voor aanpassingen aan klimaat
De belangrijkste conclusies uit de honderden pagina’s onderzoeksmateriaal? Marleen van Rijswick, hoogleraar Europees en nationaal waterrecht aan de Universiteit Utrecht: “De onderzoeksresultaten zijn bijzonder rijk. Doordat de betrokken gemeenten de studenten hebben geconfronteerd met verschillende facetten van de adaptatieproblematiek is een heel gevarieerd beeld ontstaan van toekomstige aandachtspunten voor de uitvoering van klimaatadaptieve maatregelen."
Appartementsrecht: Als bijvoorbeeld één bewoner de groene gevel niet ziet zitten, dan gaat het project niet door
“We hebben geleerd dat klimaatadaptatie maatwerk vergt op wijk- of zelfs op straatniveau en dat de dynamiek binnen een woonwijk – dus hoe bewoners met elkaar omgaan en in hoeverre zij open staan voor initiatieven vanuit de overheid – bepalend is voor de manier waarop je bewoners het best kunt betrekken bij de uitvoering van adaptatieprojecten. Wat ik nooit had gedacht is dat uit het onderzoeksmateriaal blijkt dat bijvoorbeeld het appartementsrecht roet in het eten kan gooien. Als bijvoorbeeld één bewoner de groene gevel niet ziet zitten, dan gaat het project niet door. De dynamiek van een straat kennen en inzicht hebben in allerlei soorten wet- en regelgeving vraagt veel (inzet) van gemeenten en waterschappen.”
Hitte, droogte en wateroverlast voorkomen
Daarnaast blijkt het van wezenlijk belang om eerst het doel van je maatregelen scherp te krijgen, voordat je gaat nadenken over hoe je dit doel gaat verwezenlijken; het lijkt een open deur, maar daar gaat het in de praktijk wel vaak mis. Het is interessant om te zien dat deze vijf Utrechtse gemeenten een aantal jaren geleden reeds hebben ingezet om de gevolgen door hitte, droogte, wateroverlast en waterveiligheid zoveel mogelijk te voorkomen en nu deze doelen ook daadwerkelijk uitvoeren in vijf verschillende type wijken in de regio Utrecht. De spannende vraag nu is of deze doelen die enkele jaren geleden met bewoners, ontwerpers en beleidsmakers zijn uitgewerkt ook in de wijk kunnen worden uitgevoerd door een aannemer.”
Onderliggende oorzaken knelpunten in de wijk begrijpen
Ook Peter Glas benadrukt in zijn slotreflectie het belang van het vooraf duidelijk bepalen van doelstellingen: “Als je niet eerst het ‘wat en waarom’ van klimaatadaptatie hebt doordacht en geïnternaliseerd, maar – hoe verleidelijk het ook is – gelijk begint met de ‘hoe’-vraag, dan gaat er verderop in het traject langs tekentafels, bestuurstafels en keukentafels vaak iets fout.”
Het 'wat' en 'waarom' van klimaatadaptatie moet eerst worden doordacht en geïnternaliseerd. Daarna pas 'hoe'.
Ook de geconstateerde gaten in de wetenschappelijke literatuur vindt hij interessant. “Een van de studenten sprak over het belang van het goed begrijpen van de knelpunten waarbij de onderliggende oorzaken van zo’n knelpunt vaak relevanter zijn om tot een effectieve uitvoering te komen. Hierbij kan vast ook geleerd worden van andere beleidsterreinen”, aldus de deltacommissaris. Hij wees tevens op de aanpak van ‘design thinking’ waarbij een ‘wicked’ probleem op een zodanige manier wordt aangepakt dat die meer aansluit op problemen die bewoners in een wijk meer bezig houden, zoals eenzaamheid of werkloosheid. Deze aanpak is onder andere succesvol toegepast bij waterschap De Dommel. Tot slot gaf de deltacommissaris nog mee dat ‘ruimte claimen of juist ruimte delen’ iets is om over door te denken bij het kiezen van een juiste strategie in de uitvoering.
Nieuwe generatie onderzoekt weerbaarheid tegen extreem weer
Het wetenschappelijk onderzoek met onderzoekers en studenten van de faculteiten Geowetenschappen en Recht, Economie, Bestuur & Organisatie van de Universiteit Utrecht en de vijf gemeenten in de Regio Utrecht neemt in totaal anderhalf jaar in beslag. De gepresenteerde inzichten zijn het resultaat van het eerste half jaar onderzoekswerkzaamheden. Het onderzoek vindt plaats in het kader van het overkoepelende pilotproject ‘Uitvoering Klimaatadaptatie Regio Utrecht’. Dit is één van de uitvoeringspilots uit het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie (DPRA). De regio Utrecht zet in deze pilot samen met het DPRA in om verschillende woonwijken in de regio Utrecht weerbaar te maken tegen extreme weersomstandigheden. Wetenschappelijk onderzoek door een nieuwe generatie planmakers, juristen en bestuurders naar de succes- en faalfactoren van effectieve uitvoering van klimaatadaptatie loopt hierbij samen op met het uitvoeren van fysieke maatregelen in vijf typen woonwijken in de regio Utrecht om de effecten van hitte, droogte en wateroverlast nu en in de toekomst te voorkomen.
Herman Kasper Gilissen kijkt terug op een succesvolle bijeenkomst waarin wetenschap en praktijk elkaar echt weten te vinden. “In de bijeenkomst van 28 april gingen in totaal 32 toekomstige en huidige experts vanuit wetenschap en praktijk met elkaar in gesprek via Mentimeter. Zo zijn gezamenlijk de grootste barrières in beeld gebracht. De deelnemers kwamen gezamenlijk tot het standpunt dat onbekendheid van de opgave, gebrek aan financiering en draagvlak bij onder andere.a. bewoners grote barrières kunnen vormen om woonwijken ook in de praktijk klimaat adaptief te maken. In hetde komende half jaar zal de Universiteit Utrecht samen met haar partners onderzoeken doen wat de dieper liggende oorzaken zijn van deze barrières.”
De vijf deelnemende wijken
De woonwijken die in dit project zijn betrokken, zijn de naoorlogse wijken Kanaleneiland en Overvecht (gemeente Utrecht), de bloemkoolwijk Schansen Noord (gemeente Nieuwegein), het centrum gebied van de gemeente Houten, het dorp Kockengen (gemeente Stichtse Vecht), en de Parmentierswijk met vrijstaande en geschakelde woningen in de (gemeente Zeist).
Naast onderzoeksresultaten zijn ook al de eerste fysieke resultaten van deze uitvoeringspilot te zien. Zo heeft de gemeente Houten het afgelopen half jaar een innovatieve proeftuin ingericht achter het gemeentehuis om wateroverlast te voorkomen. Zie voor meer informatie over de uitvoeringsprojecten: Ruimtelijke Adaptatie.nl Andere projecten staan nog aan het begin van de uitvoeringsfase.
Eindresultaten in 2021
De eindresultaten van het onderzoek van de Universiteit Utrecht worden begin 2021 verwacht. Naast wetenschappelijke publicaties zal dan een toegankelijke handreiking worden gepresenteerd met concrete aanbevelingen over hoe adaptatiebeleid voor woonwijken op een effectieve en gelegitimeerde manier tot succesvolle uitvoering kan worden gebracht. Uiteraard kunnen ook andere Nederlandse steden daarvan leren, want de regio Utrecht is qua klimaatuitdagingen ‘Nederland in het klein’.