‘In feite krijg je van vandaag op morgen een Brexit-situatie’

De EU moet actief een bemiddelende rol pakken bij het conflict tussen Spanje en Catalonië, zegt hoogleraar Internationaal Recht Cedric Ryngaert.

Staat wetgeving toe dat Europese regio’s zoals Catalonië de onafhankelijkheid uitroepen?

“Vanuit het nationaal recht is afscheiding niet mogelijk. De nationale grondwet, ook de Spaanse, stelt dat territorium ondeelbaar is. Het gebeurt natuurlijk wel vaker dat regio’s de onafhankelijkheid uitroepen. Denk aan Kosovo. Toen kwam ook de vraag op, onder meer bij de algemene vergadering van de VN: is dat juridisch houdbaar? Het wat verrassende antwoord van het Internationaal Gerechtshof was dat een eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring op zich niet verboden was door het internationaal recht. Een vreemde redenering, want het uitroepen van de onafhankelijkheid leidt tot afscheiding. En dat kan dan weer niet, tenzij sprake is van ernstige mensenrechtenschendingen. Dat is in Spanje niet aan de orde. Mocht er ernstige repressie volgen, dan verandert dat de zaak.”

Catalanen zijn ook EU-burgers. De legitimiteit van de EU staat op het spel

Ook al heeft het geen juridische grondslag, het Catalaanse parlement zal het wel gaan doen, is de verwachting.

“Klopt. Catalonië plaatst zich buiten de gevestigde orde. Het referendum voldeed ook niet aan de regels van de Commissie van Venetië. Separatisten maakt dat niet uit.”

Wat zijn de consequenties van afscheiding?

“Die zijn bijzonder groot. Catalonië is geen lidstaat van de EU en zal dat ook niet meteen worden, omdat Spanje vetorecht heeft. Een onafhankelijk Catalonië kan dan ook geen gebruik maken van vrij verkeer van personen, goederen, diensten en kapitaal. Er zullen handelstarieven gaan gelden. Over een associatieverdrag of andersoortig verdrag tussen Catalonië en de EU - dus zonder dat Catalonië lid wordt van de EU - zal met de EU onderhandeld moeten worden. Maar ook daar kan Spanje roet in het eten gooien. In feite krijg je een Brexit situatie, maar dan per direct, van vandaag op morgen. Captains of industry wijzen erop dat het een economische ramp zou worden. Tweederde van de export van Catalonië gaat niet naar de rest van Spanje, maar naar EU.”

Moet de EU afwachten of actief een bemiddelende rol spelen?

"Mij lijkt dat de EU voor een bemiddelende rol moet pleiten en actief moet zijn. Het gaat in deze zaak om perceptie. Catalanen zijn ook EU-burgers. De legitimiteit van de EU staat op het spel. Catalanen waren redelijk Europa-minded. Nu dreigen ze zich in de steek gelaten te voelen. Helemaal omdat de EU - als het niet om de eigen West-Europese lidstaten gaat - snel klaar staat met het vingertje. Natuurlijk moet Europa zich wél aan de eigen spelregels houden. Het is geen superstaat. Er moet een bevoegdheid voor Europees optreden zijn, zoals bijvoorbeeld in geval van Hongarije, waarbij onderzoek is ingesteld omdat de onderwijswetgeving niet in lijn was met Europese regelgeving over het vrij verkeer van diensten. Dat is zoeken. Als de mensenrechtelijke situatie in Spanje verslechtert, kan zo’n grondslag snel voorhanden zijn.”

Wat zou een oplossing kunnen zijn, waar moet de EU op koersen?

“Hopelijk zijn we het point of no return nog niet voorbij. Dan kun je denken aan een constitutionele vergadering in Spanje, met alle regio’s. Dat hebben we in België ook gehad. Galicië, Baskenland en Catalonië kunnen dan grotere autonomie krijgen. Spanje wilde dat in het verleden nooit, met name niet op het punt van grotere fiscale autonomie van Catalonië, omdat Catalonië rijk is. Maar zonder een dergelijk compromis, blijven uiteindelijk alleen verliezers over.”