Handreiking ‘Informatie en betekenisvolle uitleg bij geautomatiseerde bestuursrechtelijke besluitvorming’
Een projectteam van de Universiteit Utrecht ontwikkelde de visueel aantrekkelijke handreiking (pdf) ‘Informatie en betekenisvolle uitleg bij geautomatiseerde bestuursrechtelijke besluitvorming’. Deze handreiking is primair bedoeld voor bestuurlijke actoren, zoals ministeries, uitvoeringsorganisaties, provincies, gemeenten, waterschappen en relevante organisaties. De handreiking biedt aanknopingspunten en handvatten om bij geautomatiseerde, bestuursrechtelijke besluitvorming met rechtsgevolgen voor burgers en bedrijven, uit eigen beweging of op verzoek, informatie en betekenisvolle uitleg te geven.

Het team heeft tevens een praatplaat, (een infographic) ontworpen die de inhoud van de handreiking visueel toegankelijk maakt. Beide maken deel uit van het project ‘Naar een gelijkwaardigere informatierelatie bij geautomatiseerde overheidsbesluitvorming’ (mei-december 2024), waarvoor subsidie is toegekend door de Maatschappelijke Coalitie over Informatie Gesproken (MCOIG). Het projectteam wordt geleid door hoogleraar staatsrecht Jurgen Goossens en bestaat verder uit dr. Melanie van Zanten, mr. Charlotte van Oirsouw, mr. Giel Heeringa en Marc Hanna. Zowel de praatplaat als de handreiking mogen – zonder aanpassingen – gebruikt en verspreid worden, mits vermelding van de auteurs.
Aanleiding: onzekerheid over implementatie van AERIUS-toetsingskader
De Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State formuleerde in de PAS/AERIUS-uitspraak in 2017 een toetsingskader voor geautomatiseerde bestuurlijke besluitvorming om de informatie-asymmetrie tussen burger en overheid te doorbreken en de wapengelijkheid te borgen. Op basis van dit AERIUS-toetsingskader en andere relevante (wettelijke) normen, zoals de Algemene Verordening Gegevensbescherming, de Algemene wet bestuursrecht en algemene beginselen van behoorlijk bestuur zoals het motiverings- en zorgvuldigheidsbeginsel, de AI-verordening en de Wet open overheid, vormt zich geleidelijk aan een recht op informatie en betekenisvolle uitleg voor de burger. Het bestuur moet in elk geval te allen tijde zorgvuldig optreden en besluiten deugdelijk en kenbaar te motiveren, ook bij de inzet van algoritmische systemen.
In de bestuurlijke praktijk blijkt er echter gebrek aan kennis is te zijn van het AERIUS-toetsingskader, naast onzekerheid over de concretisering van de verplichtingen in het AERIUS-toetsingskader. Het project heeft beoogd hierop een antwoord te bieden met concrete aanknopingspunten en handvatten voor het bestuur, zodat de burger een sterkere informatierechtspositie verkrijgt ten behoeve van een gelijkwaardigere informatierelatie waarbij het burgerperspectief centraal staat.
Tijd voor actie!
Het is daarbij volgens de onderzoekers dringend tijd dat het toetsingskader van de Afdeling bestuursrechtspraak gaat fungeren als een effectieve spiegel voor het bestuur. Anders riskeert de rechterlijke procedure een doorgeefluik te worden, waarbij het bestuur haar eigen verantwoordelijkheid onvoldoende oppakt om informatie en uitleg te verschaffen. De aanknopingspunten en handvatten zijn er dan ook op gericht het bestuur te ondersteunen bij het inrichten van de besluitvormingsprocedure en informatievoorziening zodat aan de voorkant een gelijkwaardige informatierelatie tussen burger en overheid ontstaat.
Onderzoek
Voor het project is een uitgebreid onderzoek verricht van relevante wetgeving, jurisprudentie, literatuur en een uitgebreide set aan soft law instrumenten:
- Implementatiekader 'Verantwoorde inzet van algoritmen' van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties;
- Richtlijnen voor het toepassen van algoritmen door overheden en publieksvoorlichting over data-analyses van het ministerie van Justitie en Veiligheid;
- Impact Assessment voor Mensenrechten en Algoritmen;
- Algoritmeregister van de Nederlandse overheid inclusief de Handreiking Algoritmeregister;
- Code Goed Digitaal Openbaar Bestuur;
- Toetsingskader Algoritmen van de Algemene Rekenkamer;
- Principes voor de Digitale Samenleving van de VNG;
- Schrijfwijzer begrijpelijk schrijven over algoritmes;
- Modelbepalingen voor gemeenten voor verantwoord gebruik van algoritmische toepassingen van de gemeente Amsterdam.
Bovendien werd op 6 november 2024 een expertmeeting georganiseerd met actoren die het Nederlandse bestuurlijke landschap representeren om best practices, knelpunten, bestuurlijk-organisatorische uitdagingen en behoeften in kaart te brengen, aangevuld met deelnemers en organisaties met relevante expertise over het thema. Naast de handreiking en praatplaat, zal het project ook nog een wetenschappelijk artikel en blog opleveren.