Gorilla’s mogelijk net zo zelfbewust als chimpansees

Gorilla’s hebben mogelijk een groter bewustzijn dan biologen tot nu toe aannamen. De dieren blijken net zo goed te scoren als chimpansees bij proeven waarvoor bewustzijn van het eigen lichaam nodig is. Een team van onderzoekers, geleid door bioloog Jorg Massen van de Universiteit Utrecht, ontdekte deze bijzondere prestatie. De onderzoekers pleiten nu voor meer verschillende soorten tests om zelfbewustzijn bij dieren beter in kaart te brengen.

Hoe goed kennen dieren zichzelf? Weten ze van zichzelf dat ze bestaan? Chimpansees staan al langer bekend als dieren met een hoge mate van zelfbewustzijn. Nu blijkt dat ook gorilla’s zich verrassend goed bewust zijn van hun eigen lichaam.

Biologen trekken deze conclusie nadat ze chimpansees en gorilla’s bestudeerden in dierentuin Burgers’ Zoo in Arnhem. Het onderzoeksteam bestond uit biologen van de Universiteit Utrecht, de Universiteit van Wenen en de Universiteit van Amsterdam. Ze publiceren de resultaten deze maand in het vakblad American Journal of Primatology.

Spiegeltest

Meestal gebruiken biologen de zogeheten spiegeltest als ze willen nagaan of dieren zelfbewust zijn. Bij die test krijgen de dieren op hun lichaam een stip die ze alleen kunnen zien via een spiegel. Als de dieren proberen de stip te verwijderen van hun eigen lijf, dan is dat volgens onderzoekers een teken dat het dier zichzelf herkent in de spiegel. Daaruit kun je weer afleiden dat het dier een vorm van zelfbewustzijn heeft.

Niet voor alle soorten geschikt

“De spiegeltest is op zich een goede methode, maar lang niet geschikt voor alle diersoorten”, zegt Massen. “Sommige soorten zijn niet zo visueel ingesteld en kijken gewoon niet graag naar gezichten. Zij scoren dan slecht op de spiegeltest, terwijl ze misschien wel zelfbewustzijn hebben.”

Massen vermoedt dat gorilla’s ook tot die groep behoren. Gorilla’s scoren altijd veel slechter dan chimpansees bij de spiegeltest. Dat is misschien te verklaren door het feit dat gorilla’s oogcontact liever vermijden, aldus Massen. Kijken in een spiegel vinden ze mogelijk onprettig, waardoor ze niet wennen aan het idee dat ze zichzelf in de spiegel zien.

Lichaamsbeeld

Het team van Massen gebruikte daarom een extra experiment om de mate van zelfbewustzijn te testen. Bij deze test konden chimpansees en gorilla’s wat voer krijgen door de deksel van een grote doos te openen. Dat was vooral een uitdaging als de onderzoekers de doos op een paal plaatsten. De dieren moesten dan eerst bovenop de doos gaan zitten, dus op de deksel die ze moesten openen. In deze situatie konden ze nooit de deksel openen; ze zaten immers zichzelf onbedoeld in de weg.

Om dan alsnog de doos te kunnen openen, moesten de dieren zich ervan bewust zijn dat hun eigen lichaam het probleem vormde. “Dit is een fundamentele vorm van lichaamsbewustzijn. Bij mensen ontwikkelt die zich vanaf ongeveer 1,5 jaar oud,” zegt Massen.

Niet blijven zitten

Verrassend genoeg presteerden chimpansees en gorilla’s even goed. “Opvallend was dat zowel de chimpansees als de gorilla’s dit meteen doorhadden”, zegt Massen. “Ze begrepen zonder aarzeling dat ze niet op de doos moesten blijven zitten om het deksel te kunnen openen. Dat getuigt van een indrukwekkend besef van hun eigen lichaam als obstakel. Dat gorilla’s doorgaans slecht scoren in spiegeltesten, betekent dus niet automatisch dat ze weinig of geen zelfbewustzijn hebben.”

De innerlijke wereld van gorilla is mogelijk rijker dan we tot nu toe vermoedden.

Volgens Massen en collega’s moeten biologen dan ook verder kijken dan de spiegeltest, als ze zelfbewustzijn willen meten bij dieren. Massen: “Dankzij de lichaamsbeeld-test weten we nu iets meer over de innerlijke wereld van gorilla’s, en die is mogelijk rijker dan we tot nu toe vermoedden.”

Evolutie van zelfbewustzijn

Door meer soorten tests te gebruiken, kunnen biologen ook meer te weten komen over de evolutie van zelfbewustzijn bij mens en dier. Volgens veel biologen is zelfbewustzijn al mogelijk ontstaan bij verre voorouders van alle mensapen. Andere biologen stellen dat bewustzijn ook later kan zijn gevormd, of zelfs meerdere keren, tijdens de evolutie van verschillende mensaap-familielijnen. De vraag is dan bijvoorbeeld of chimpansees eenzelfde soort bewustzijn hebben als bijvoorbeeld orang-oetans, die evolutionair gezien verder van ons af staan.

Door verschillende proeven te combineren, kunnen we ons een beter beeld vormen van zelfbewustzijn

Massen: “Het is mogelijk dat mensapen in de basis hetzelfde soort zelfbewustzijn delen, maar het kunnen ook fundamenteel verschillende zijn. Door verschillende zelfbewustzijnsproeven te combineren, kunnen we ons daar uiteindelijk een beter beeld van vormen.”

Wat is zelfbewustzijn?

De bevindingen zetten je te denken over hoe wij zelfbewustzijn definiëren, aldus Massen. Het onderzoek toont volgens hem aan dat zelfbewustzijn vele vormen kan aannemen. “Soorten die we normaal gesproken zien als ‘minder intelligent’ hebben misschien toch complexere denkprocessen dan we nu vermoeden.”