Ethische Commissie voor de Slimme Stad
Gemeenten geven op uiteenlopende manieren invulling aan ethische commissies op het gebied van technologische ontwikkelingen. Het is belangrijk dat zij dat doen op een manier die aansluit bij wat men in die gemeente belangrijk vindt, zeggen onderzoekers van USBO en Fontys Hogeschool Eindhoven in het rapport ‘Ethische Commissie voor de Slimme Stad. Van morele ambitie naar morele impact.’
In Nederland, maar ook in andere landen, zien we de opkomst van ethische commissies voor de slimme stad. In 2020 pionierde de gemeente Enschede nog met de eerste officiële ‘ethische commissie’, inmiddels hebben ten minste elf Nederlandse gemeenten een georganiseerd orgaan voor ethiek rondom data en technologie.
Aanleiding is vaak een onethisch ontwerp of een toepassing van technologie met grote maatschappelijke impact
De kwaliteit van techno-ethische besluitvorming
Het instellen van een ethische commissie komt voort uit een groeiende urgentie om de kwaliteit van techno-ethische besluitvorming te verbeteren. De aanleiding is vaak een onethisch ontwerp of een toepassing van technologie met grote maatschappelijke impact. Denk aan het beruchte toeslagenschandaal, maar ook aan camerasystemen in binnensteden die vragen oproepen over mensenrechten, of het koppelen van datasystemen met mogelijke discriminerende effecten. Ook in andere publieke sectoren en bestuurslagen komen ethische commissies op, zoals bij provincies, waterschappen en grote uitvoeringsorganisaties.
De oprichting van specifieke ethische commissies voor techno-ethische dilemma’s in de slimme stad is een recent fenomeen. In andere vakgebieden is het concept ‘ethische commissie’ meer ingeburgerd. Zo bestaan ethische commissies vooral in de medische sector, het bedrijfsleven en bij onderzoeksinstituten. Gemeentelijke ethische commissies kunnen inzichten uit deze sectoren benutten, maar staan voor unieke uitdagingen en werken in een geheel andere context. Daarom verdient de inrichting van ethische commissies voor slimme steden aparte aandacht.
Ontwerpkeuzes en routekaart voor gemeenten
Uit de literatuur blijkt dat verschillende ontwerpkeuzes bepalend zijn voor de effectiviteit van ethische commissies:
- Samenstelling van de commissie: Bestaat de ethische commissie uit externe deskundigen, uit burgers of professionals uit de eigen organisatie?
- Organisatorische inbedding: Hoe wordt de ethische commissie gepositioneerd binnen de gemeentelijke organisatie en welke bevoegdheden heeft zij?
- Werkwijze: Hoe ethische functioneert de commissie in termen van werkproces, mandaat, casuïstiek, gebruikte ethische kaders én output?
- Doorwerking van adviezen: Op welke wijzen en in welke mate leiden adviezen van de ethische commissie tot daadwerkelijke veranderingen binnen de organisatie?
De onderzoekers hebben de uitvoering van deze verschillende ontwerpkeuzes geanalyseerd en op basis daarvan presenteren zij een routekaart, waarmee gemeenten aan de slag kunnen.
Bovendien doen zij ook enkele algemene aanbevelingen die op bovengemeentelijk niveau kunnen worden opgepakt, bijvoorbeeld door de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) of wellicht het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties:
- Maak de openbare moresprudentie van alle gemeenten centraal beschikbaar.
- Bevorder kennisontwikkeling tussen ethische commissies.
- Verken de mogelijkheden van ethische commissies voor meerdere gemeenten.
- Onderzoek de effectiviteit van ethische commissies.
Aandacht voor informele en indirecte impact
De onderzoekers wijzen erop dat het belangrijk is om oog te houden voor de informele en indirecte aspecten van de aanwezigheid van een ethische commissie. Die kan besluitvormers bewuster maken van ethische vraagstukken en ambtenaren ondersteunen in hun ethische afwegingen. Met name bij ethische commissies die dichtbij de gemeentelijke organisaties staan, spelen informele relaties een belangrijke rol. Laagdrempelige ethische gesprekken binnen de organisatie kunnen zo de kwaliteit van besluitvorming versterken.
Van experiment naar bestendiging
De huidige diversiteit in de praktijk van gemeenten biedt veel inzichten. Een volgende stap is nu om deze inzichten te verbinden, te ijken en te consolideren, en de aanwezigheid van een ethische commissie te bestendigen, schrijven de onderzoekers. Daarmee wordt kan de noodzakelijke stap gezet worden naar volwassen verankering van techno-morele besluitvorming in gemeenten.
Meer informatie
Dit onderzoek werd uitgevoerd door Albert Meijer en Erna Ruijer van het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) van de Universiteit Utrecht en onderzoeker Bart Wernaart van Fontys Centre of Expertise for Sustainable & Circular Transitions.
Lees het volledige rapport ‘Ethische Commissie voor de Slimme Stad. Van morele ambitie naar morele impact.’
Of neem contact op met Erna Ruijer: h.j.m.ruijer@uu.nl.