“Digitaal onderzoek is de toekomst, ook in de geesteswetenschappen”

In deze verhalenreeks laten we projecten zien die een grant hebben ontvangen van het FAIR Research IT Innovatiefonds. Wetenschappers kunnen uit dit fonds een beurs krijgen voor projecten die bijdragen aan meer FAIR onderzoek en data.

Hoogleraar Leonard Rutgers en zijn collega’s onderzoeken hoe Joodse migranten zich in de Romeinse tijd over Europa verspreidden. Dankzij een beurs van het FAIR Research IT-programma kon het team een grote hoeveelheid bronnen digitaliseren en verwerken in een interactieve landkaart. Andere wetenschappers kunnen die kaart nu ook gebruiken voor hun onderzoek.                                                                                   

Doe je onderzoek naar de Romeinse tijd, zegt Leonard Rutgers, dan moet je geluk hebben met de bronnen die zijn overgeleverd: boeken, inscripties, restanten van gebouwen. “Vaak is het een gatenkaas. Over Joodse gemeenschappen zijn gelukkig veel bronnen bewaard gebleven. Daardoor weten we dat er tweeduizend jaar geleden al Joden woonden in Europa.”

Als hoogleraar Late Oudheid houdt Rutgers zich bezig met de historische verspreiding van het Joodse volk over ons continent. “Deze groep heeft door de eeuwen z’n eigen identiteit behouden, en is daarom te traceren. In tegenstelling tot andere migrantengroepen in de Oudheid, die binnen twee tot drie generaties niet meer archeologisch terug te vinden zijn. Mijn collega’s en ik wilden een volgende stap zetten in ons onderzoek: welke onderliggende patronen kunnen we herkennen in de Joodse migratie?”

Spelen met data

Het team vroeg een beurs aan bij het FAIR Research IT Innovatiefonds van de Universiteit Utrecht (zie kader). Daarmee wilden ze de informatie uit al die honderden antieke bronnen omzetten in een interactieve, digitale landkaart waarop de migratiebewegingen zichtbaar zijn. “We hebben veel archeologisch materiaal, maar zolang die informatie verspreid is opgeslagen, kun je er geen onderliggende patronen in ontdekken. Je kunt ook niet met de data ‘spelen’. Dat kan wel als je de data digitaliseert.”

Tweeduizend documenten

Het team kreeg de beurs, en dus konden de historici aan de slag. Aan masterstudent Stefan Dingemans de taak om een overzicht te maken van alle bronnen met zogenaamd ‘Jewish settlement evidence’: bewijzen dat op een bepaalde plek in het Middellandse-Zeegebied Joden woonden in de Romeinse tijd.

“Die bronnen zijn te vinden in tientallen dikke boeken en talloze artikelen”, zegt Dingemans. “Ik heb alle nuttige gegevens verzameld in één grote Excelsheet. Waar komt de bron vandaan, over welke periode spreken we, en wat voor type bron is het? Denk bijvoorbeeld aan inscripties bij graftombes of de archeologische resten van een synagoge. Ik heb ook de vertalingen van inscripties opgenomen. Uiteindelijk kwam ik zo tot een dataset met bijna tweeduizend documenten – dat is in ons vakgebied ontzettend veel.”

“De interactieve kaart laat interessante patronen zien, en levert bewijs voor onze vermoedens.

Om de onderliggende migratiepatronen naar voren te brengen, moesten de onderzoekers nog een extra stap zetten. Want een Excelsheet met tweeduizend records is niet erg overzichtelijk. Daarom riepen Rutgers en Dingemans de hulp in van het Centre for Digital Humanities. Aan deze wetenschappelijke ontwikkelaars de taak om de geesteswetenschappelijke data te combineren met digitale methodieken.

“Stefan vroeg ons om zijn dataset te visualiseren op een landkaart”, vertelt ontwikkelaar Tijmen Baarda. “Dus daar zijn we mee gaan experimenteren. Dat leverde al snel een mooie kaart op!” De dataset bevat coördinaten van alle plaatsen waar in de Klassieke Oudheid bronnen over Joodse migranten gevonden zijn. En het team maakte gebruik van een bestaande dataset met coördinaten van bekende plekken in de Oudheid. Baarda: “Door die twee te combineren, konden we alle data netjes op de kaart plaatsen.”

Migratiepatronen worden zichtbaar

Het resultaat is veelbelovend, zeggen de onderzoekers verheugd. Rutgers: “De interactieve kaart laat allerlei interessante patronen zien, en levert bewijs voor vermoedens die we hadden. Bijvoorbeeld dat de meeste Joodse migranten naar grote steden en makkelijk bereikbare gebieden trokken. Logisch, ook tegenwoordig reizen migranten naar plekken die de grootste kans bieden op een beter leven. Dat gebeurde in de Romeinse tijd dus al.”

De onderzoekers legden hun kaart ook naast landkaarten met reisroutes die in de Oudheid gebruikt werden. “Zo zagen we dat de meeste mensen kozen voor korte routes met tussenstops. Ook dat is te verklaren: je komt tussendoor op plekken waar je geld kunt verdienen om in je levensonderhoud te voorzien. Bovendien ontdekten we dat mensen massaal naar gebieden in de antieke wereld trokken die economisch floreerden. Dus naar grote steden als Rome, Athene en Alexandrië.”

“Het is in de geesteswetenschappen nog niet gebruikelijk om datagestuurd onderzoek te doen.

De kaart maakt daarnaast culturele patronen zichtbaar, gaat de hoogleraar verder. “We zien dat de Joodse gemeenschap sterk integreert in het Romeinse Rijk, ze neemt de lokale cultuur over. En blijkbaar stond de ‘ontvangende’ samenleving daarvoor open.” Hierom was het Romeinse Rijk zo lang succesvol, benadrukt hij: het was een grote integratiemachine. “We weten dat aan dit migratie- en integratiebeleid van de Romeinen een eind kwam in de loop van de vijfde eeuw. En dat is nu precies wat we terugzien op onze kaart: vanaf deze tijd neemt de migratie van Joden razendsnel af.”

Data doorzoeken met interface

Mooie bevindingen dus, maar daarmee was het team nog niet klaar. De beurs van het FAIR Research IT Innovatiefonds was ook bedoeld om de data FAIR te publiceren (zie kader). Baarda: “We wilden de dataset gratis op internet beschikbaar stellen – Findable en Accessible, uit de afkorting FAIR. Maar de gepubliceerde onderzoeksdata moest ook Inter-operable en Reusable zijn. Herbruikbaar dus, zodat andere onderzoekers er in de toekomst mee aan de slag kunnen.”

In samenwerking met Dingemans bouwen Baarda en zijn IT-collega’s een interface, waarmee gebruikers de achterliggende data makkelijk kunnen doorzoeken en bewerken. “Je kunt bijvoorbeeld filteren op het jaar waaruit een bron afkomstig is, of op taal – er zijn inscripties in het Latijn, Grieks en Aramees. Onderzoekers die meer ervaring hebben met digitale onderzoeksmethodes, kunnen de achterliggende dataset downloaden en gebruiken in andere toepassingen."

Nieuwe onderzoeksmethodes voor historici

Het is in de geesteswetenschappen nog niet gebruikelijk om datagestuurd onderzoek te doen, benadrukt hoogleraar Rutgers. “Ons project had daarom nóg een doel, namelijk om deze methode uit te proberen binnen ons vakgebied. Het was van tevoren niet zeker of er iets bruikbaars uit zou komen. Wat dat betreft ben ik echt blij met hoe alles heeft uitgepakt. Want digitaal onderzoek is de toekomst, ook in de geesteswetenschappen.”

Baarda vult aan: “In de geesteswetenschappen heb je vaak te maken met middelgrote datasets. Te groot om handmatig te bestuderen, te klein om echte statistische analyses op los te laten. Voor deze datasets zijn vaak nog geen onderzoeksmethodes ontwikkeld. Dit project was een stap in die richting.”

“Er zijn vast meer historici, taalkundigen of cultuurwetenschappers, op wiens harde schijf nog een Excelsheet vol data staat.

Zelf aan de slag

Het team schrijft nu een wetenschappelijk artikel over haar methode en bevindingen, zodat collega’s kunnen voortbouwen op de opgedane kennis en ervaringen. En er vindt al overleg plaats over een groter, internationaal vervolgonderzoek.Voor collega-onderzoekers die nog geen ervaring hebben met digitaal data-onderzoek, hebben Rutgers, Dingemans en Baarda een duidelijke boodschap: dóén! Baarda: “Aan de Universiteit Utrecht werken ongetwijfeld meer historici, taalkundigen of cultuurwetenschappers, op wiens harde schijf nog een Excelsheet vol data staat. Met vraagstukken over onderzoeksdata kun je aankloppen bij RDM Support. Zij zijn er om hulp en ondersteuning te bieden. Ben je geesteswetenschapper, dan kun je ook terecht bij het Centre for Digital Humanities. Mijn collega’s en ik helpen je graag op weg!”