Derde wetenschappelijke muurschildering toont Van ’t Hoff, eerste Nobelprijswinnaar Scheikunde

Een goed bewaard geheim waar Utrecht best trots op mag zijn: de allereerste Nobelprijs voor de Scheikunde is in 1901 uitgereikt aan een in Utrecht gepromoveerde wetenschapper. Jacobus van ’t Hoff ontving de prijs voor zijn onderzoek naar thermodynamica. Een minstens net zo belangrijke ontdekking van Van ‘t Hoff is de stereochemie, te zien in de derde wetenschappelijke muurschildering in Utrecht, vandaag onthuld op de Ganzenmarkt.

De schildering is een initiatief van Utrechtse natuurkundigen Ingmar Swart en Sander Kempkes en kunstenaarscollectief De Strakke Hand.

Van ’t Hoff (1852) promoveerde in 1874 in Utrecht op onderzoek naar stereochemie, oftewel ruimtelijke scheikunde: het verschijnsel dat moleculen die bestaan uit dezelfde atomen toch op verschillende manieren opgebouwd kunnen zijn, bijvoorbeeld als spiegelbeeld van elkaar. Verschillende varianten van hetzelfde molecuul, ook wel enantiomeren, kunnen heel andere eigenschappen hebben.

Softenon

Het belang van stereochemie is niet te onderschatten. De driedimensionale vorm van een molecuul bepaalt mede de eigenschappen zoals de smelttemperatuur en de chemische eigenschappen. In de geneeskunde kan het zelfs een zaak van leven en dood zijn: de ene vorm van een molecuul kan werken als medicijn, terwijl het andere spiegelbeeld levensgevaarlijk is.

Een bekend voorbeeld is Softenon, een geneesmiddel tegen misselijkheid dat rond 1960 enkele jaren op de markt was. Het geneesmiddel bevatte beide spiegelbeelden van een molecuul. Maar een van de twee spiegelbeelden zorgde voor ernstige afwijkingen bij ongeboren baby’s, die daarna bekend zouden komen te staan als softenonbaby’s. Later bleek dat het menselijk lichaam het ene spiegelbeeld in het andere spiegelbeeld om kan zetten.

Van ’t Hoff

Jacobus Henricus van ’t Hoff (1852) was geen honkvast onderzoeker. Hij studeerde in Delft, Leiden, Bonn en Parijs en promoveerde in 1874 aan de Universiteit Utrecht. Met zijn onderzoek naar stereochemie was hij zijn tijd zo ver vooruit dat hij moeite had om een betaalde baan te vinden als wetenschapper.

Enkele jaren later begonnen vakgenoten toch de waarde van zijn onderzoek te zien, en in 1878 werd hij benoemd tot hoogleraar in Amsterdam. In 1901 ontving hij de allereerste Nobelprijs voor de Chemie voor zijn onderzoek naar de thermodynamica. Op dat moment werkte hij al in Berlijn, waar hij bleef tot zijn overlijden in 1911. Naast zijn scheikundig onderzoek was Van ’t Hoff groot liefhebber van natuur, filosofie en poëzie.

Wetenschappelijke muurschilderingen

Vier kunstenaars van De Strakke Hand hebben de schildering in vier dagen volbracht.

Utrecht telt inmiddels drie wetenschappelijke muurschilderingen. Prof. Buys Ballot onderzoekt het dopplereffect is te zien bij de spoorwegovergang op de Burgemeester Reigerstraat. Prof. Ornstein onderzoekt de toevalsbeweging prijkt op een muur op de Oosterkade, vlakbij station Vaartsche Rijn. Het project is opgezet door de natuurkundigen Ingmar Swart en Sander Kempkes, om bewoners en bezoekers van Utrecht te laten zien welke baanbrekende wetenschap er in deze stad is gedaan.