Code Digitale Overheid kan vertrouwen in goed bestuur waarborgen

Computerscherm met data
Foto: Markus Spiske & Unsplash

In opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken hebben Albert Meijer en Erna Ruijer van het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) van de Universiteit Utrecht onderzoek gedaan naar een mogelijke Code Digitale Overheid. Stevige maatschappelijk en politiek debat over digitale profilering door bijvoorbeeld de belastingdienst (toeslagenaffaire), de politie en sociale diensten (fraude opsporingssysteem SyRi) maken duidelijk dat de vormgeving van goed digitaal bestuur niet eenvoudig is. Toch is dat van cruciaal belang om het vertrouwen van de samenleving in de overheid te behouden. De Code Digitale Overheid (CODIO) die Meijer en Ruijer in hun rapport presenteren, geeft overheidsorganisaties houvast bij de vormgeving van goed bestuur in het informatietijdperk. Het rapport is deze week aan de Tweede Kamer aangeboden.

‘Er is wel een Code Goed Openbaar Bestuur maar er is een aanvullende code Goed Digitale Overheid nodig om de aspecten van goed bestuur specifiek op het gebied van digitalisering goed te borgen,’ zegt projectleider Albert Meijer. ‘Het is bovendien een gemeenschappelijk kader van waarden waarop overheden kunnen worden aangesproken.’

Het Ministerie van Binnenlandse Zaken heeft Albert Meijer en Erna Ruijer van het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) van de Universiteit Utrecht gevraagd om onderzoek te doen naar een Code Digitale Overheid. Daartoe onderzochten zij de relevante wetenschappelijke literatuur, analyseerden 45 belangrijke (internationale) codes voor digitaal bestuur en voerden zij gesprekken gevoerd met experts en stakeholders. Op basis van dit onderzoek identificeerden zij fundamenten, principes en waarden voor een mogelijke Code Digitale Overheid en geven zij de aanzet tot organisatorische acties die nodig zijn om deze waarden te borgen. In het rapport Code Goed Digitaal Bestuur. Borgen van waarden bij de digitalisering van openbaar bestuuvindt u ze terug.

Fundamenten: democratie, rechtstaat en bestuurskracht

De onderzoekers stellen voor de Code Digitale Overheid CODIO te baseren op drie fundamenten (democratie, rechtstaat en bestuurskracht) en zes principes (participatie, maatschappelijke waarde, mensenrechten, procedurele rechtvaardigheid, bestuurskwaliteit en verantwoordelijkheid). Binnen deze stabiele basis positioneren zij zo’n 30 specifieke waarden, gekoppeld aan de digitale en maatschappelijke ontwikkelingen zoals bijvoorbeeld privacy en uitlegbaarheid.

‘Vanuit democratisch perspectief moet je je afvragen of digitale ontwikkelingen wel aansluiten op wat de burgers en overheid willen. In het geval van het opsporingssysteem van bijstandsfraude SyRi en de systeem van de Belastingdienst om fraude met toeslagen op te sporen, zag je bijvoorbeeld dat zo’n systeem grote gevolgen heeft voor verschillende groepen in de samenleving, terwijl het vooraf nauwelijks besproken is in de Tweede Kamer. Ze worden vaak als uitvoeringsinstrument gezien, waarbij andere dan technische waarden niet aan bod komen,’ zegt Meijer.

‘Vanuit de rechtstaat moeten we ons steeds afvragen hoe we ervoor zorgen dat mensen gelijk behandeld worden en er geen discriminatie plaatsvindt. En waar het gaat om de bestuurskracht gaat, zijn vragen op hun plaats naar hoe afhankelijk bestuursorganen zijn van technologie geleverd door private bedrijven, en of ze wel voldoende kennis in huis hebben om die systemen op de juiste manier te gebruiken. Is de bestuurskracht om tot een goede uitvoering te komen, wel voldoende geborgd?

Gemeenten, provincies, zelfstandige bestuursorganen en andere overheden zouden duidelijk moeten maken wat ze eraan doen om specifieke waarden om te waarborgen,’ gaat Meijer verder. ‘Voor het fundament democratie kun je bijvoorbeeld denken aan: inclusiviteit, participatie, samenwerking, collectief belang en duurzaamheid. Voor de rechtstaat aan autonomie, privacy, gebruiksvriendelijkheid, uitlegbaarheid en non-discriminatie. En voor wat betreft bestuurskracht aan aanspreekbaarheid, risicobewustzijn, doelmatigheid, menselijkheid en eindverantwoordelijkheid.

Deze waarden hebben we ontleend aan een analyse van bestaande codes en gesprekken met stakeholders en experts. De code identificeert de waarden waar overheidsorganisaties zich aan committeren om goed digitaal openbaar bestuur te borgen. Het grote aantal waarden laat zien dat vormgeving van goed digitaal bestuur geen eenvoudige opgave is maar een serieuze inspanning van overheidsorganisaties vergt.’

De vormgeving van goed digitaal bestuur is geen eenvoudige opgave maar vergt een serieuze inspanning van overheidsorganisaties.

Albert Meijer
Albert Meijer

Vertaalslag naar de praktijk altijd nodig

Voor de toepassing van CODIO hebben Meijer en Ruijer zes acties geïdentificeerd:
 

  1. interactie met stakeholders
  2. aanbesteding en contacten met marktpartijen
  3. technische) standaarden
  4. informatieverstrekking
  5. onderzoek, monitoring & evaluatie
  6. inrichting van de organisatie en competenties.

Overheidsorganisaties kunnen deze verschillende acties zelf vertalen naar hun eigen organisatie om zo goed digitaal bestuur te borgen. Daarbij is overleg met de omgeving van cruciaal belang. Nadere invulling van de implementatie van de code vergt afstemming met het brede veld en stakeholders en het toepassen van de code in enkele overheidsorganisaties om de code te valideren en eventueel bij te stellen.

De onderzoekers gaan binnenkort tijdens een bijeenkomst voor de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) in gesprek met de ambtenaren die verantwoordelijk zijn voor ethiek om te bezien hoe zij in hun gemeente invulling kunnen geven aan CODIO.

‘Uiteindelijk willen we dat ook de politiek en de volksvertegenwoordiging weten waarop ze organisaties kunnen aanspreken,’ zegt Meijer. ‘Het moet normaal worden dat bij het voorstellen van een nieuw systeem een raadslid van een gemeente vraagt naar hoe de autonomie van burgers daarin gewaarborgd wordt. Dat bijvoorbeeld een cliëntenraad betrokken wordt bij de ontwikkeling van een fraudesysteem – en niet alleen de IT afdeling. Dat het toezicht goed geregeld is. CODIO is een gemeenschappelijk kader van waarden waarop overheden kunnen worden aangesproken. Ze biedt een aantal richting waarin je aan de slag kunt, maar een vertaalslag is nodig. Het moet steeds geconcretiseerd worden in de praktijk van al deze verschillende organisaties. Dat willen we samen met het Ministerie de Vereniging van Nederlandse Gemeenten graag stimuleren.’

Goed bestuur in het informatietijdperk

Met de uitwerking van de fundamenten, principes en waarden en de organisatorische acties om de waarden te borgen, legt dit onderzoek een basis voor een Code Digitale Overheid. De code biedt een rijkheid aan waarden maar ook drie heldere – en redelijk tijdloze – ankerpunten: democratie, rechtstaat en bestuurskracht. Hoewel de invulling anders zal zijn dan in voorgaande tijden blijven ook in het informatietijdperk deze fundamenten van goed bestuur van belang. Vormgeving van goed digitaal bestuur is niet eenvoudig maar – zo laten talrijke recente voorbeelden zien – wel van cruciaal belang om het vertrouwen van de samenleving in de overheid te behouden. CODIO biedt overheidsorganisaties een houvast bij de vormgeving van goed bestuur in het informatietijdperk.

Onderzoeksrapport 

Lees het volledige onderzoeksrapport Code Goed Digitaal Openbaar Bestuur (CODIO). Borgen van waarden bij de digitalisering van openbaar bestuur en de Brief van de regering aan de Tweede Kamer.

Download het volledige onderzoeksrapport (pdf, 2,1 MB)
Brief van de regering aan de Tweede Kamer

Contact

Wilt u meer weten over het onderzoek of heeft u vragen over de Code Digitale Overheid? Neem dan contact op met prof. dr. Albert Meijer: a.j.meijer@uu.nl.